Фігуратыўная карціна... Сюжэтна-тэматычная карціна... Шматфігурная карціна... Што гэта? На першы погляд, усё і для ўсіх зразумела. Карціна - яна і ёсць карціна: твор жывапісу, які валодае закончаным характарам (у адрозненне ад эскіза ды эцюда) і самастойным мастацкім значэннем. Складаецца з асновы: палатна, драўлянай або металічнай дошкі, кардону, паперы, каменя, шоўку і г. д., грунту ды фарбавага слою. Карціна - адзін з тыповых відаў станковага мастацтва. Ствараючы карціну, мастак абапіраецца на натуру. Але ў гэтым працэсе галоўную ролю адыгрывае творчае ўяўленне, фантазія, сачыненне, складанне. Ну і, канешне ж, у развіцці станковага жывапісу карціна займае вядучае месца сярод іншых класічных жанраў: пейзажа, партрэта і нацюрморта.
Вось што пісаў стары Гётэ: "Карціны - не проста расфарбаванае палатно: яны ўздзейнічаюць на пачуцці і думкі, пакідаюць след у душы, абуджаюць прадчуванні". Вось гэтую фразу вялікага немца, аўтара "Фаўста", мне хацелася б зрабіць эпіграфам да сённяшняй размовы пра сучасны стан беларускай карціны. Але вось зусім іншае азначэнне карціны з нядаўняга мінулага: "Буйнамаштабны твор на сацыяльна значныя тэмы (пра рэвалюцыю, Грамадзянскую і Айчынную войны, сацыялістычнае будаўніцтва, барацьбу за мір ды інш.) з дакладна выяўленай фабулай, сюжэтным дзеяннем, якое ўкаранёна, як правіла, у шматфігурнай кампазіцыі". Сярод іншых жанраў савецкага жывапісу такая карціна па-сапраўднаму лічылася найбольш прэстыжнай, больш за іншыя аплачвалася пры дзяржаўных замовах і закупках, займаючы цэнтральнае месца на выстаўках.
Сённяшні глядач лянуецца, ён прывык, каб яго ўвагай завалодалі неадкладна, агаломшылі вокамгненна. На гэты феномен і разлічвае сучаснае, або, як яго яшчэ называюць, актуальнае мастацтва. Акрамя таго, фігуратыўная карціна - дарагое задавальненне, якое могуць сабе дазволіць адзінкі. Яна адчувае патрэбу ў сапраўднай прафесійнай падрыхтоўцы і неймаверных намаганнях. Складана нараджаецца і доўга малюецца. Для яе стварэння неабходна задумаць кампазіцыю, выбраць стыль адлюстравання, падрыхтаваць эскізы, трэба знайсці адпаведны натурны матэрыял. Таму і не кожны мастак адважыцца на яе стварэнне. Тым больш - сёння. Патрэбна не толькі сінтэзаваць натурныя ўражанні і імкнуцца да шырокага мастацкага абагульнення, адчуваць сябе рэжысёрам, дырыжорам і філосафам у адной асобе... Сёння такія высокія патрабаванні да задач карціны могуць падацца пэўным анахранізмам, бо сучасныя візуальныя эксперыменты не маюць патрэбы ні ў прафесійнай падрыхтоўцы, ні ў складаных творчых высілках.
Прашу прабачэння за такі доўгі ўступ да галоўнай часткі размовы, бо ў дадзеным выпадку ён неабходны хаця б у якасці своеасаблівага лікбезу.
Мінулае, нават пазітыўнае, мае тэндэнцыю, на жаль, хутка забывацца. А гэта дарэмна. Гаворка пойдзе пра той крызіс, які з усіх жанраў станковага жывапісу найбольш жорстка закрануў беларускую фігуратыўную карціну. Да гэтай размовы я далучыў некалькі вядомых нашых мастакоў і мастацтвазнаўцаў, вельмі розных у стаўленні да сучасных мастацкіх працэсаў, каб кожны з іх са свайго пункта гледжання выказаўся наконт гэтай праблемы. Ну а потым я паспрабую зрабіць свае ўласныя высновы.
А пакуль пачну з буквара. Што ёсць карціна? На мой погляд, карціна - гэта, вобразна кажучы, расчыненае акно ў свет, жывая істота, якая можа захапіць чалавека да самазабыцця. А можа, карціна - гэта ідэйнае супрацьпастаўленне ідэальнага мастацтва ілюзорнай прозе жыцця, грубай матэрыяльнасці рэчаіснасці? Гэта значыць мастак бярэ "кавалачак" нейкага рэальнага побыту і "лепіць" з яго на палатне з дапамогай пластычных сімвалаў ды метафар... нейкую легенду. І наадварот. Калі мастацтва карціны зводзіцца да голай ілюстрацыі, то мастак губляе сваё духоўнае прызначэнне. А якое духоўнае прызначэнне ёсць сёння ў беларускіх мастакоў - майстроў фігуратыўнай карціны? Хачу ўзгадаць у гэтым жанры найбольш выдатныя творы апошняга дзесяцігоддзя і - не магу. Ну, можа, акрамя некалькіх карцін, зробленых па дзяржаўным заказе для Нацыянальнай бібліятэкі. Дык у чым жа справа? Можа, скончыўся порах у парахаўніцах у нашых стомленых ад марнасці жыцця мастакоў? А калі так - дзе шукаць прычыну? А можа, прыйшоў час, калі карціна ўжо проста не патрэбна грамадству, бо пад рукамі ёсць лічбавыя ноу-хау, камп'ютар з Інтэрнэтам ды процьма іншых тэхналагічных заваротаў, якія выцясняюць з чалавека дух суперажывання, індывідуальныя пачуцці і здольнасць самастойна думаць ды разважаць? Паслухаем, што кажуць наконт гэтага мае суразмоўцы, якіх я запрасіў за гэты "віртуальны" "круглы стол".
Уладзімір ТОЎСЦІК, народны мастак Беларусі:
"Карціна заўсёды была, ёсць і будзе, бо ў кожным грамадстве з'яўляецца люстэркам чалавечага жыцця. Карціна выконвае шмат функцый: ідэалагічную, сацыяльную, этнаграфічную, гістарычную і г. д. Карціну нельга выкрасліць з прасторы культуры і мастацтва, таму што па карцінах мы ведаем, як жылі і што адчувалі людзі ў розныя эпохі. Напрыклад, калі б не карціны імпрэсіяністаў або рускіх перасоўнікаў, што б мы "візуальна" ведалі пра жыццё французаў і рускіх другой паловы XIX стагоддзя? Тое ж самае мы можам сказаць і пра "камерныя" палотны "малых галандцаў", і пра кампазіцыі Веласкеса і Гоі, Дэлакруа і Сурыкава, прысвечаныя важным падзеям гісторыі, і пра "сацрэалістаў" савецкай эпохі, якія злавілі свой час, і г. д. Кожны гістарычны перыяд - непаўторны, і таму карціны - таксама непаўторныя: тут усё залежыць ад якасці, яе прафесіяналізму і грамадскага запатрабавання. Хаця я лічу, што карціна - гэта не толькі ўласна "сюжэт" з фігурамі. Гэта - і пейзаж (згадайма хаця б Левітана), і інтэр'ер, як у Станіслава Жукоўскага, і нацюрморт (Канчалоўскі, Машкоў), але калі гаворка ідзе пра сучасную "фігуратыўную" рэч, дык і сёння гэты "жанр" у Беларусі таксама існуе, жыве і паміраць не збіраецца. Мастакоў, якія ствараюць і могуць ствараць карціны, у нас шмат. Вось толькі крытыкаў-аналітыкаў, што маглі б прафесійна расказаць пра гэта, на жаль, практычна не маем...
Паглядзіце хаця б на некаторыя дастойныя творы станковага жывапісу, якія ўпрыгожваюць, да прыкладу, Нацыянальную бібліятэку. Іншая справа, што, па вялікім рахунку, сёння падобная карціна не запатрабавана грамадствам, дзяржавай так, як гэта было ў савецкі перыяд. Мяне, у прыватнасці, вельмі хвалюе той факт, што ў нашай маладой незалежнай дзяржаве стаўленне да свайго гістарычнага мінулага, ды і не толькі мінулага, калі казаць пра жывапіс, мякка кажучы, індыферэнтнае. Таму і спынілася сістэма заключэння доўгатэрміновых дагавораў з мастакамі на карціны да буйных мэтавых выставак, якіх у нас становіцца ўсё менш і менш. А калі і робяцца, то, галоўным чынам, - з рэтраспектыўных твораў. Не так даўно я прапанаваў высокаму чыноўніку заказаць для Нясвіжа, Культурнай сталіцы 2012 года, хаця б дзясятак карцін на гістарычныя тэмы, бо наша гісторыя, хаця б у асобах Радзівілаў, таго дастойная. Але мая прапанова засталася ў паветры...
Успомнім, дарэчы: што мы ведалі б пра жыццё, лёсы і думкі людзей старажытнай Еўропы, каб не бліскучыя мастакі Адраджэння? Поўная гісторыя Польшчы - у палотнах пэндзля Матэйкі, а час Напалеона адбіўся ў акадэмічных творах Давіда і Гро; Вялікая Айчынная вайна і партызанскі рух - не толькі дакументы, літаратура і фільмы, гэта і славутыя карціны нашых выдатных жывапісцаў 1950 - 80-х. Канешне ж, сёння асаблівы попыт на, так бы мовіць, камерныя рэчы - "рыначныя" пейзажыкі, нацюрморты, ню, якія ахвотна купляюцца для "дома і сям'і" ды розных офісаў. "Апапсенне" ідзе і ў музыцы, і ў кінематографе, і на эстрадзе, і ў літаратуры. Тут ужо нічога не зробіш - гэта аб'ектыўны факт. Але вечныя катэгорыі прыгажосці і агіднасці, дабра і зла, любові і нянавісці, міру і вайны, святла і цемры застаюцца заўсёды ў "рэпертуары" жывапіснай карціны, якая ніколі не знікне з чалавечага быцця. І тут ніякія фота, камп'ютарная графіка, лічбавыя і электронныя адкрыцці ды іншыя тэхналагічныя інавацыі ніколі не змогуць замяніць жывое рукачыннае мастацтва".
Сяргей ЦІМОХАЎ, жывапісец, намеснік старшыні Беларускага саюза мастакоў па выставачнай дзейнасці:
"Безумоўна, за апошнія два дзесяцігоддзі ў жанры сучаснай беларускай фігуратыўнай карціны адбыўся крызіс. Ва ўмовах кіруемага арт-рынку савецкага перыяду гэты жанр меў пэўны ўздым, бо дзяржавай мэтакіравана і сістэматычна дзяржавай вылучаліся немаленькія сродкі. Адпаведна, і тэматыка твораў дыктавалася замоўцам, дакладней кажучы - ідэалагічным аддзелам ЦК КПСС. Пасля распаду Савецкага Саюза гэтая сістэма папросту знікла, а фігуратыўная карціна савецка-ідэалагічнай накіраванасці заняла сваё пачэснае месца ў гісторыі мастацтва. Рэанімацыя вышэй апісанага працэсу, на мой погляд, выглядае справай сумніўнай, але фінансаванне дзяржавай канкрэтных выставачных акцый можа даць плён не столькі ў аднаўленні фігуратыўнага жанру ў яго класічным разуменні, колькі ў фіксацыі разнастайных працэсаў у сённяшнім выяўленчым мастацтве нашай краіны".
Уладзімір ПРАКАПЦОЎ, дырэктар Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі, мастак і мастацтвазнаўца:
"Крызіс карціны як жанру? Канешне ж, гэтая праблема існуе. Сапраўдныя карціны за апошнія гады з'яўляюцца вельмі рэдка. І хаця так званыя тэматычныя выстаўкі па-ранейшаму праходзяць, карціны - няма. Вось, скажам, выстаўка, прысвечаная 600-годдзю бітвы пры Грунвальдзе. Адзін мастак прапанаваў у экспазіцыю... фотакопію сваёй карціны. Па-мойму, гэта ўжо па-за мяжой прафесіяналізму. Скажу так. Беларуская карціна, на жаль, сёння знаходзіцца ў заняпадзе, і тут іншых думак быць не можа. Прычына? Галоўная - незапатрабаванасць дзяржавай, таму даўно і адсутнічае практыка так званых сацыяльных заказаў, доўгатэрміновых дагавораў з мастакамі на шматфігурныя карціны на значныя тэмы. Згадайма "заказныя" творы 1960 - 80-х нашых славутых "карціншчыкаў" М.Савіцкага, Л.Шчамялёва, В.Грамыкі, Г.Вашчанкі, А.Кішчанкі, Р.Кудрэвіч, якія сёння ўпрыгожваюць наш музей. Думаю, што і на наступнай выстаўцы, прысвечанай 130-годдзю з дня нараджэння Песняроў - Янкі Купалы і Якуба Коласа, - мы не пабачым новых значных работ. Бо стварыць сапраўдную "бездагаворную" карціну без фінансавай падтрымкі заказчыка не вельмі проста. Я ўжо не кажу пра маладых мастакоў, якім наогул пад сілу "адужаць" карціну: вельмі дарагія матэрыялы, палатно, фарбы, арэнда майстэрняў, натура і г. д. Ды і прафесійнага майстэрства для гэтага, атрыманага ў нашай Акадэміі, мабыць, яшчэ малавата. Застаецца - што? Салон! Маляванне "камерцыйных" пейзажыкаў ды "офісных" нацюрмортаў, якія можна больш-менш лёгка рэалізаваць..."
Леанід ХОБАТАЎ, жывапісец, старшыня секцыі жывапісу Беларускага саюза мастакоў:
"Стан сучаснай карціны... Бясспрэчна, праблема - важная. Толькі не трэба думаць, што гэта абавязкова ўскладнёная форма фігуратыву, "высокая" тэма або яшчэ нешта, што вызначае значнасць духоўнага сэнсу карціны. Хаця ўсё гэта таксама знаходзіць месца на палатне. Але, што граху таіць, маці-кан'юнктура ў розным, часам схаваным, абліччы, іншым разам набывае маштабы абсалютнай безапеляцыйнасці і сёння. Карціна XXI стагоддзя, на мой погляд, - гэта ўжо іншы пункт адліку, дзе прафесійная роля мастака павінна набываць ролю генеральнага пераўтваральніка, рэфарматара свету. І калі паспрабаваць вызначыць паняцце "карціна" з пункта гледжання такога "статуса" - гэта ўжо гаворка карысная. Але, пагадзіцеся, "арганізм" карціны ў акадэмічным, класічным сэнсе быў разбураны яшчэ ў першай чвэрці ХХ стагоддзя, і на пытанне, ці з'яўляюцца карцінамі "Чорны квадрат" Малевіча ды жывапісныя опусы Д.Полака, Э.Уорэла, Р.Раўшэнберга, М.Роткі, станоўчы адказ быў дадзены часам. Што сёння ёсць карціна без аналітычнага вопыту? Магчымасць разглядаць яе існаванне па-за гістарычным кантэкстам? І ці ёсць сродкі даследаваць яе "перыметр"? І, у рэшце рэшт, ці застанецца ў карціны звыклая рама? Для сучаснага прасунутага майстра пэндзля такія пытанні не стаяць рубам - гэта асабістае ўнутранае пачуццё мастака, і яно нясе адказнасць за прафесійныя, маральныя ды этычныя пабудовы новай формы. І калі такая форма імкнецца да абсалютнай выключнасці, яе патэнцыял вызначае наяўнасць гэтай самай карціны, яе аптымальную вартасць, кошт і... рэгістрацыю ў мастацка-гістарычным працэсе".
Май ДАНЦЫГ, народны мастак Беларусі, педагог:
"Лічу, што прызванне мастака - гэта вельмі высокае прызванне. І патрабую і ад сябе, і ад сваіх студэнтаў Акадэміі мастацтваў, дзе працую вось ужо больш за 50 гадоў, аднаго: усвядоміць гэтую місію. Я не разумею тых мастакоў, якія сёння захапляюцца канвеернай, так званай салоннай, творчасцю, бязлітасна тыражуючы саміх сябе. І не мае значэння, для каго яны "штампуюць" свае творы: для айчыннага пакупніка або на замежны мастацкі рынак. Па вялікім рахунку, я не ў захапленні ад сённяшняга стану беларускай карціны. Але, зрэшты, усё сусветнае мастацтва перажывае крызіс. Даўно ўжо сумую па карціне - па мастацтве для душы і сэрца, па мастацтве суперажывання і судатычнасці. Хаця мы, беларусы, ужо даўно даказалі, што не лыкам шытыя, што мы, пры жаданні, можам стварыць эталон заходняга ўзору. Але няўжо гэта мэта творчасці? Мы сёння сталі менш патрабавальнымі да сябе, да сваёй працы. Ці не таму знікла "вялікая карціна" як самы важны жанр жывапісу? Я не заклікаю пісаць палотны, як, скажам, Аляксандр Іванаў, Сурыкаў ці Веласкес. Не! Але ты знайдзі сваю форму, зскладзі на свае плечы цяжкую ношу, каб яна стала "сімфоніяй" у мастацтве! Вось я чаго хачу і ад сваіх вучняў: каб яны навучыліся самастойна мысліць вялікімі формамі і разважаць наконт таго, што іх акружае ў жыцці. Мы задаволіліся ці то "салонам", які можна павесіць у спальні абывацеля або, у лепшым выпадку, - у офісе, ці то "другарадным" і "трэццярадным" так званым авангардам. А ў нас жа ёсць мастакі еўрапейскага ўзроўню. Калі як след прыгледзецца да беларускага мастацтва, дык яно можа спакойна выходзіць на сусветную арэну. І часам робіць гэта. Але ў цэлым - праблем шмат. Праблем, якія звязаны і з незапатрабаванасцю мастацтва дзяржавай, і са зніжэннем сацыяльнага ўзроўню жыцця мастакоў ды педагогаў, і з адсутнасцю нармальных дзяржаўных заказаў, і раз'яднанасцю ўнутры самога мастакоўскага калектыву, і шмат іншых. Хто стварыў сабе самы лепшы помнік у свеце? Павел Траццякоў - сваёй вялікай галерэяй, а ў нас - Алена Аладава. Вось прыязджаюць да нас замежныя госці. Вы звярнулі ўвагу, куды яны ідуць у першую чаргу? У музей: глядзець вялікае мастацтва. І па ўзроўні гэтага мастацтва яны разважаюць пра інтэлектуальны ды культурны ўзровень нашай дзяржавы ў цэлым. А не сакрэт жа, што сёння сям-там у чыноўніцкіх кулуарах мусіруецца думка: ці патрэбны, у прынцыпе, дзяржаве мастак? Вось да чаго мы дажылі. А вы кажаце пра крызіс карціны..."
Уладзімір УРОДНІЧ, жывапісец, педагог, заслужаны дзеяч мастацтваў Беларусі:
"Так, фігуратыўная карціна ў сваіх вобразна-пластычных "фармулёўках" павінна несці абагульненае і вельмі важнае паведамленне гледачу, што датычыцца яго жыцця ды гістарычнай памяці на розных часавых рубяжах. Не сакрэт, што многія, у тым ліку і самі мастакі, прывыклі "па-бытавому" называць карцінай і пейзаж, і нацюрморт, і нават эцюд. Ад такой непісьменнасці адбываецца шмат бядоты, калі фігуратыўную кампазіцыю на дух не пераносяць. Карціна - гэта такі ж жанр, як, напрыклад, опера ў музыцы, альбо раман - у літаратуры. Вечны жанр. Карціна - гэта сачыненне. Без гэтага адсутнічае працэс мастацкага абагульнення і аналіза часу. Без гэтага карціны няма. Як бы мы ні крытыкавалі "застойны перыяд", адзначым, што ўсе віды і жанры савецкага мастацтва ў сусветнай плыні займалі лідзіруючае становішча. Згадайма, з якім трапятаннем нашы мастакі жадалі ўдзельнічаць на ўсесаюзных выстаўках у Манежы, каб там адчуць прыліў таго натхнення, якое не магла замяніць ніякая іншая выстаўка. Гэты перыяд быў характэрны творчым ростам майстроў пэндзля і разца, у тым ліку і стваральнікаў карціны, бо галоўным козырам гэтага росту была фінансавая зацікаўленасць, і галоўная частка дзяржаўных ды грамадскіх заказаў абапіралася на сумленнасць аўтара і яго прафесіяналізм. На мяжы 90-х гадоў усё змянілася: замест заказаў, скажам, на сюжэтна-тэматычныя карціны прыйшла пара закупак Міністэрствам культуры твораў з выставак (па заяўках музеяў). А гэтыя творы, як правіла, - альбо невысокага мастацкага ўзроўню, альбо проста выпадковыя, мала адпаведныя той або іншай музейнай канцэпцыі. Штосьці я за апошнія гады не памятаю ніводнай значнай фігуратыўнай карціны, якая была заказана альбо набыта ў нашых мастакоў. Што ж тут дзіўнага, што мы "праехалі" з новымі карцінамі на такіх важных выстаўках, якія былі прысвечаны апошнім юбілеям вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, Вялікай Перамогі, 120-й гадавіне дня нараджэння Максіма Багдановіча і г. д. І мала веры ў тое, што і на юбілейнай выстаўцы 2012 года ў гонар нашых славутых Песняроў - Янкі Купалы і Якуба Коласа - мы пабачым нешта новае ў жанры складанай тэматычнай карціны. А яшчэ мне цікава, што ж мы пабачым з новых работ у будучых экспазіцыях Беларускага дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны і Нацыянальнага гістарычнага музея? І якая "рэжысёрская" роля Міністэрства культуры ў гэтых справах? Можа яшчэ не позна заключыць з вядучымі мастакамі нейкія дагаворы на тэматычныя праграмныя карціны альбо аб'явіць рэспубліканскія конкурсы на стварэнне лепшых твораў у адпаведнасці з канцэпцыяй таго або іншага музея? Мы ўжо насыціліся "поставангарднымі пошукамі" - прыйшоў час узяцца за фундаментальную творчую працу..."
Пётра ВАСІЛЕЎСКІ, мастацтвазнаўца:
"Пра крызіс станковай карціны гавораць вельмі даўно - лічы, з моманту з'яўлення фатаграфіі. Меркавалася, што фатограф лёгка забярэ "хлеб" у мастака-жывапісца. Аднак карціна у тым ліку і фігуратыўная - жыве. Хоць пасля фатаграфіі на свет з'явіліся кіно, тэлебачанне, відэа і камп'ютар з Інтэрнэтам. Мяркую, прычына гэтай жыццяздольнасці ў тым, што людзі, грамадства ў хуткаплынным часе маюць патрэбу ў чымсьці калі і не вечным, дык адносна нязменным, маюць псіхалагічную патрэбу ў "стоп-кадры". Вялікія жывапісныя карціны такую функцыю якраз і выконваюць. Праблема - у іншым. У тым, што не нарадзілі два апошнія дзесяцігоддзі ў Беларусі, такія багатыя на гістарычныя падзеі, твораў, вартых унікальнай эпохі станаўлення нашай Незалежнасці. У гэтым плане варта азірнуцца на "сацрэалізм": моцны быў напрамак. І шэдэўраў нарадзіў нямала. Чаму? Адзін вядомы палітык сказаў, што галоўная праблема мінулага стагоддзя ў тым, што "мы - першая ў гісторыі цывілізацыя, пазбаўленая ідэі Абсалюта". Інакш кажучы, забылі людзі Бога... Але моцныя сацыяльныя ідэі, да якіх, безумоўна, належыць і камунізм (той самы, якому слугаваў сацрэалізм), нават адмаўляючы Абсалют, усё яшчэ нясуць на сабе ягоны адбітак. Гэтым адбіткам святла Абсалюта і сілкаваўся сацыялістычны рэалізм. Сёння ж у нас наконт ідэі - праблемна. Адпаведна, і вялікіх палотнаў няма. Мы жывём у "прамежкавы час", мы чагосьці чакаем. Я казаў бы не пра крызіс, а пра "перазагрузку камп'ютара" ў розумах мастакоў, калі такая метафара магчымая..."
Ізяслаў КАТЛЯРОЎ, мастацтвазнаўца:
"Я шмат гадоў узначальваў Светлагорскую карцінную галерэю "Традыцыя" імя Германа Пранішнікава, і перад маімі вачыма прайшлі сотні розных выставак беларускіх мастакоў. Дык вось, мяркую, што крызіс карціны пэўным чынам адбіўся, мабыць, на ўсім, што лічылася сучасным мастацтвам. Але ці можна тагачасны жывапіс цалкам аднесці да так званага сацрэалізму? Для тых, над кім ён валадарыў, крызіс відавочны. А для такіх стваральнікаў фігуратыўнай карціны, як Г.Вашчанка, Л.Шчамялёў, М.Савіцкі, А.Кішчанка, М.Данцыг, У.Стальмашонак ды іншыя, ніякага творчага крызісу не было. Яны проста працягвалі сваю пажыццёвую справу незалежна ад усялякіх уплываў і кірункаў. Каб не адчувалася крызісу карціны, трэба, на мой погляд, перш за ўсё прафесійна валодаць малюнкам. І ніякіх іншых падстаў шукаць не трэба: яны - другасныя. Калісьці Анатоль Франс цудоўна зазначыў, што мастацтву пагражаюць дзве "пачвары": мастак, які не з'яўляецца майстрам, і майстар, які не з'яўляецца мастаком. Толькі той, хто мае грунтоўную прафесійную падрыхтоўку або магутны талент ад прыроды, як прадстаўнікі наіўнага, інсітнага мастацтва - Пірасмані, Марыя Прымачэнка, бабуля Мозес, Генераліч, Анры Русо, можа пры жаданні займацца рознымі эксперыментамі. Пры такой умове здабыткі актуальнага мастацтва - перформансы, інсталяцыі, відэаарт - будуць стаяць на трывалым грунце мінулага. Калі быць шчырымі, то амаль усё, што лічыцца мастацтвам авангарда, поставангарда, постмадэрнізму, - не што іншае, як мастацтва інтэлектуальнай гульні: з фарбамі, з іх адценнямі, з падтэкстам. Фігуратыўныя карціны заўжды выяўляюць сваю завершанасць. Пра ўсе іншыя гэтага, мабыць, не скажаш. Па іх амаль немагчыма вызначыць, хто - сапраўдны, а хто "ўяўны" мастак. Зрэшты, вызначае толькі час. Але скажу так. Ніякі жанр сам сябе зжыць не можа. Яго зжываюць часцей за ўсё тыя, каму ён не пад сілу, дакладней, не па таленце. Мабыць, трэба казаць пра недастатковую пакуль запатрабаванасць. Няма або амаль няма дзяржаўных заказаў. А той, хто заказвае для сябе, часцей за ўсё, не вызначаецца мастацкім густам. Тым не менш, сапраўдны жывапісец нічога не робіць горш за самога сябе. Прыгадаем, што па заказах нярэдка пісалі і Рубенс, і Рэмбрант, і Ван Дэйк, і Веласкес, і Гоя... Ды і знакамітыя рускія ды беларускія мастакі. Праўда, і заказчыкі былі крыху іншыя. Цяпер іх таксама трэба выхоўваць выстаўкамі, творчымі сустрэчамі, самім паветрам нашага духоўнага жыцця. І ў XXI стагоддзі фігуратыўныя класічныя карціны жывуць і будуць жыць. Яны застаюцца такімі ж, як заўсёды. Хіба толькі пазіруе ім іншы час..."
Таццяна БЕМБЕЛЬ, мастацтвазнаўца, дырэктар Мінскай гарадской карціннай галерэі твораў Л.Д. Шчамялёва:
"Фігуратыўная карціна калі і памрэ, то не так хутка, як сцвярждаюць прыхільнікі думкі: маўляў, ва ўмовах новай культурнай (ці посткультурнай?) эры з аб'ектыўных прычын выжывуць толькі тыя формы мастацтва, якія называюць сучаснымі (у сэнсе, тыя што нарадзіліся нядаўна, за апошнія 150 гадоў: фатаграфія, кіно, камп'ютарныя адлюстраванні ды іншыя візуальныя тэхналагічныя формы). Працэсы скарачэння "зоны ўплыву" сюжэтна-тэматычнай карціны, безумоўна, ідуць. Калі разбіраць дэталёва, хто каго выціскае са сцэны, асвечанай пражэктарамі славы, у паўцёмнае закуліссе, а то і ў падполле, то тут усё дастаткова відавочна. Сапернік фігуратыўнай карціны - не фатаграфія (як для партрэта, пейзажа ці нацюрморта), а кіно. Вялікі або малы экран, маніторы тэлебачання і камп'ютэраў - вось што замяняе большасці людзей тое, што раней яны атрымлівалі ад карцін "са зместам". Прэзентацыя такіх знакавых для сваёй эпохі палотнаў, як "Апошні дзень Пампеі" К.Брулова, "З'яўленне Хрыста народу" А.Іванава, "Іаан Жахлівы і ягоны сын Іван" І.Рэпіна альбо "Баярыня Марозава" В.Сурыкава, па эфекце, якога чакала публіка, супастаўная з сучаснымі прэм'ерамі вялікіх эпічных кінаПАЛОТНАЎ, кінаКАРЦІН, скажам, "Тытаніка" з Дзі Капрыа або "Троі" з Брэдам Пітам. Калі б у гэтых жывапісцаў была магчымасць выбіраць паміж Імператарскай Акадэміяй мастацтваў і ВГИКам, вялікае пытанне - чаму яны аддалі б перавагу, мяркуючы па "кінапатэнцыяле", які гэтыя мастакі праявілі ў сваіх шматфігурных кампазіцыях як... рэжысёры. Калі абстрагавацца ад тэхнікі жывапіснага выканання і глядзець на кампазіцыю, драматургію, падбор персанажаў і тыпажоў, асвятленне і г. д., то ўсе чатыры пералічаныя жывапісныя карціны лёгка транспаніраваць у добрыя, дакладней, у шыкоўныя галівудскія фільмы. Гледачы ў музейных залах гадзінамі прастойвалі перад гэтымі карцінамі, унікаючы ў дэталі сюжэта, ва ўзаемаадносіны персанажаў, у іхнія касцюмы ды іншыя дробныя нюансы. Цяпер можна сядзець у глядзельнай зале і не дадумваць недастатковую дынаміку, а лёгка атрымліваць яе ў вялікай колькасці з экрана кінатэатра. па памеры і фармаце прыкладна роўнага карціне "Фрына" Г.Сямірадскага (вось быў бы проста супер-хіт!) "Што ж да захавання "зоны ўплыву" станковага жывапісу як такога - то гэта ўжо іншае пытанне і іншая размова..."
Вось такія цікавыя роздумы і развагі пра лёс сучаснай фігуратыўнай карціны я атрымаў ад маіх "адрасатаў" - мастакоў і мастацтвазнаўцаў. Што тут скажаш? Ёсць над чым падумаць тым, каго па-сапраўднаму хвалюе сённяшні стан нашай выяўленчай культуры, нашага жывапісу ўвогуле і жывапіснай карціны-сімфоніі ў прыватнасці.
Нядаўна пайшоў з жыцця вядомы прафесар нейрапсіхалогіі Брыстольскага ўніверсітэта, шматгадовы лектар Каралеўскага інстытута Англіі Рычард Грэгары. Мяне вельмі зацікавіла яго азначэнне карціны. "Карціны, - піша ён, - унікальны клас прадметаў, бо яны адначасова бачныя і самі па сабе, і як нешта зусім іншае, чым проста палатно, на якім намаляваны. Карціны - парадаксальныя. Ніякі аб'ект не можа знаходзіцца ў двух месцах адначасова; ніякі аб'ект не можа быць адначасова двухвымерным і трохвымерным. А карціны мы бачым менавіта так. Карціна мае цалкам пэўны памер і, у той жа час, яна паказвае сапраўдную велічыню чалавечага твару, забудовы альбо карабля. Карціны - неверагодныя аб'екты. Карціны - важныя, бо вока бачыць у іх прадметы, што адсутнічаюць. Біялагічна гэта вельмі дзіўна. Здольнасць чалавека рэагаваць на адсутныя, уяўныя сітуацыі, якія прадстаўлены ў карціне, з'яўляюцца важным этапам у развіцці абстрактнага мыслення".
Вось яны, каранёвыя словы: карціна ў прасторы абстрактнага мыслення. І дадам: у прасторы і нейкай таямніцы, нават містыкі, бо без таямніцы мастацтва не існуе. Я ўжо не кажу пра вялікіх заходніх і рускіх "тайнапісцаў" тыпу Босха ці Мунка, Руо ці Груневальда, Далі ці Філонава, - і у нас, у Беларусі, такія жывапісцы ёсць. Ці не так? Вось я ўзгадаў Сальвадора Далі. Ён даваў ацэнкі сваім сабратам, майстрам карціны, па 20-бальнай сістэме. Веласкес, Вермеер, Рафаэль, Пікаса ў яго атрымалі па "20" у графе "геніяльнасць". Сабе ж ён ставіць толькі "19". Затое ў графе "Таямніца" ён ставіць сабе "19" супраць "2" у рацыяналіста Пікаса! Далі мае рацыю: у карціне, сапраўднай карціне, павінна быць нейкая "таямніца". Тут я дзвюма рукамі - за. Цікава, а ці шмат "таямніц прыналежнасці" аўтара і гледача мы сёння знойдзем у нашай, беларускай, "дамарослай" карціне? Падобных тым "таямніцам", якія мы і цяпер імкнёмся разгадаць, напрыклад, разглядаючы карціны нашых славутых жывапісцаў мінулых гадоў, якія сёння ўпрыгожваюць, скажам, пастаянную экспазіцыю Нацыянальнага мастацкага музея або экспазіцыю ў толькі што адкрытай у Мінску Мастацкай галерэі М.А. Савіцкага...
У свой час мне даводзілася шмат размаўляць з Міхаілам Андрэевічам, нашым класікам у галіне "вялікай формы" - карціны. Каб напісаць карціну, казаў ён, "трэба спаліць душу". І ён сапраўды спальваў сваю душу, калі стаяў ля мальберта. І - спаліў яе ў час работы над сваёй апошняй, так і не завершанай, трагічнай карцінай "Скобраўка". А я вось падумаў: ці патрэбна падобная карціна, як і іншыя работы такога роду, скажам, сучаснаму маладому чалавеку, які выхоўваецца на бездухоўнасці, бяздушнасці і эстэтычнай непісьменнасці? Можа і сапраўды: карціна, народжаная мастаком з каранёвых асноў быцця, з назіранняў, з набытага вопыту, з фундаментальных ведаў народнага духа і народнай духу, ужо не патрэбна сучаснаму грамадству?..