Ля Вечнага агню. 1963. Фота Юрыя Іванова
СУХАРЫК “АД ЗАЙЧЫКА”
Акурат за пяць дзён да пачатку вайны мне споўнілася два гадочкі. Сям’я жыла ў Феадосіі, дзе бацька працаваў начальнікам цэха на вайсковым заводзе. Разам з яго абсталяваннем і нас выправілі ў эвакуацыю ў далёкі Казахстан.
Натуральна, сам я гэтага помніць не магу: надта маленькі быў. Аднак бацькі потым распавядалі кур’ёзны выпадак. Калі наш цягнік прыбыў на перон горада Уральска, пачуўся моцны гудок паравоза. Я адразу схаваўся між каленяў мамы і закрычаў: “Тлывога!”.
Усе навокал засмяяліся: ніякай трывогі тут быць не магло, гэта ж Казахстан, глыбокі тыл. Але што зробіш: тыя, чыё маленства выпала на вайну, засвойвалі гэтае слова адным з першых у жыцці. Параход, на якім мы эвакуяваліся з Феадосіі, пастаянна атакавалі месершміты. На шчасце, не патрапілі.
Ва Уральску мы жылі ў зямлянцы з печкай-буржуйкай, чые бакі ад распаленага вугалю станавіліся чырвонымі. Тату я амаль і не бачыў: на свой завод ён сыходзіў на золку, а вяртаўся позна ўначы. Але часам перад сном атрымліваў ад яго кавалачак іржанога сухара. Бацька казаў, што па дарозе яму сустрэўся зайчык з ранцам за плячыма, які пытаў пра сына Юру і прасіў перадаць яму гасцінчык. Я верыў. І дасюль памятаю смак сухарыка “ад зайчыка”. У той час ён здаваўсая сапраўдным ласункам.
Якім было ваеннае дзяцінства? Калі агулам — такім, як ва ўсіх. Двор, прыяцелі, сабака па мянушцы Маёр… Чаму і хто яго так назваў — не ведаю. Галоўнае, што ён быў нам верным сябрам. Калі дзеці чулі, як на вуліцы даносіцца песня, усе караскаліся на паркан — і Маёр спрабаваў туды ўзлезці ўслед на намі.
Гэта спявалі навабранцы, якія калонамі рухаліся да вакзала: “Вставай, страна огромная…”. Накіроўваліся яны на фронт.
Назад многія вярталіся ўжо без песень. Памятаю той гук, з якім ад брукаванкі ўральскага рынка сваімі дзеравячынамі адштурхоўваліся бязногія — яны перасоўваліся на драўляных памостах з чатырма коламі па баках.
Вядома, адчуць усе жахі гэтай вайны напоўніцу нам не давялося. У дзятвы была свая вайна — дакладней, дваровыя гульні ў “вайнушку”. “Нашы” супраць “немцаў”… Зразумела, “нашы” заўсёды перамагалі — і не таму, што былі мацнейшымі. Проста, паводле няпісанага правіла, урэшце “немцы” павінны былі падняць рукі і закрычаць: “Здаюся!” Паспрабавалі б яны не здацца…
Нагуляўшыся, я вяртаўся дадому, дзе бацькі ўслухоўваліся ў гукі рэпрадуктара. Чорная талерка са шрубам для рэгулявання гучнасці вісела ў куце пакоя. Яна і сапраўды была чымсьці накшталт іконы, на яе ледзь не маліліся. Асабліва калі гучала зводка Саўінфармбюро. Каб яе паслухаць, да нас збіраліся ўсе суседзі, якія не мелі ў сябе такога цуда тэхнікі.
Голас Левітана надаваў усім нам упэўненасць, нават нягледзячы на тое, якія навіны ён даносіў — радасныя або сумныя. Вядома, дзеці часта ўспрымаюць навакольныя падзеі па рэакцыі сваіх бацькоў. І я цалкам яе падзяляў — хаця і не ўсё разумеючы.
І вось той майскі дзень… Знаёмы голас: “Внимание, говорит Москва. 8 мая 1945 года в Берлине представителями германского верховного командования подписан акт о безоговорочной капитуляции… Германия полностью разгромлена. Вечная слава героям, павшим в боях за свободу и независимость нашей Родины”.
Пра 9 Мая часта кажуць словамі Уладзіміра Харытонава: “Свята са слязьмі на вачах”. Магу засведчыць: гэта сапраўды так! Сярод усеагульнай радасці, якая ахапіла наш горад, я бачыў слёзы ў вачах матулі. Яна плакала па сваім браціку Лёні, які загінуў у Ленінградзе.
Час, вядома, сцірае ўсе падрабязнасці. Але тое 9 мая — у 1945 годзе — я згадваю дасюль. Хаця мне тады яшчэ не было і шасці, я нават у школу не хадзіў.
Панарама свята. Фота Юрыя Іванова
ВЕЧНАЯ МАЛАДОСЦЬ ВЕТЭРАНАЎ
Не ведаю, як дзе, але ў нашай сям’і Дзень Перамогі адзначалі заўсёды — нават у тыя гады, калі ён не быў выхадным. Аднак сапраўднае значэнне гэтага свята мне адкрылася ўжо пасля таго, як у 1956-м я падлеткам-дзесяцікласнікам пераехаў у Мінск. Гэты горад абраў мой бацька: тут быў завод, на якім патрабаваўся спецыяліст ягонага профілю.
Нам далі новую кватэру на праспекце Сталіна непадалёк ад плошчы Перамогі, дзе зусім нядаўна ўсталявалі знакаміты манумент. Шыкоўны праспект не мог не ўражваць, аднак варта было адысці куды ўбок — і ты на свае вочы бачыў сляды вайны: параненыя асколкамі дамы, якія зеўралі пустымі аканіцамі. Ды і стаўленне да тых падзей у мінчукоў было трохі іншым — яны ўсё гэта непасрэдна перажылі…
Ветэранаў памятаю яшчэ па Уральску. Памятаю, з татам мы завіталі да аднаго танкіста, які вярнуўся ў званні капітана і распавядаў жывыя карціны з поля боя. Урэзаўся ў памяць дробны эпізод: нямецкая машына ахопленая агнём, а дворнікі на яе лабавой шыбе працуюць па-ранейшаму.
Аднак у Мінску гэты піетэт да ветэранаў адчуваўся неяк асабліва. І калі я стаў фотакарэспандэнтам газеты “Знамя юности”, пачаў шмат здымаць былых франтавікоў — што пастаянна раблю і дагэтуль. Праўда, тады, у 1962 годзе, гэта былі яшчэ даволі маладыя людзі — часам з гарэзлівай іскрынкай уваччу. Колькі сярод іх мне давялося сустрэць цудоўных суразмоўцаў!
9 мая я штогод рабіў шмат партрэтаў буйным планам — і заўсёды з вялікім задавальненнем. Але аднойчы захацелася паказаць маштаб свята: тое шэсце ветэранаў, якое запаўняла галоўны мінскі праспект. Мне ўдалося замовіць будаўнічы пад’ёмнік “Магірус” з даўжынёй стралы ў 50 метраў. І ўзняўшыся ажно да нябёсаў — прыблізна на вышыню птушынага палёту, — я зрабіў пару кадраў, якія паказваюць Дзень Перамогі ў Мінску з гэтага ракурсу.
Як і планавалася, атрымаўся парадны, святочны здымак. Але не раз у сваіх фотарэпартажах для агенцтва друку “Навіны” я паказваў таксама і трагедыю вайны. Ніколі не забуду адну сваю гераіню — жанчыну, у якой сямёра братоў загінулі на фронце. Тады, у пачатку 70-х, яна яшчэ зусім маладая — але на душы такі боль…
Брэст, 9 мая 1984 года. Фота Юрыя Іванова
На маіх вачах ветэраны старэлі — і, на жаль, сыходзілі. Я разумеў, што важна паспець. Думаў пра гэта і апынуўшыся ў Брэсце напярэдадні 9 мая 1984 года. Ля прыватных дамкоў непадалёк ад крэпасці ўжо ва ўсю квітнелі вішні — гэта ж наш беларускі поўдзень. У паветры пахла свежасцю і маладосцю.
І ў мяне раптам узнікла ідэя: зрабіць святочнае фота ветэранаў, якія змагаліся за Брэст, сярод тых самых вішань. Арганізацыйныя пытанні ўдалося вырашыць хутка, пра свае выдаткі я не думаў. Вельмі рады, што гэты здымак і дасюль яшчэ часам з’яўляецца на плакатах і білбордах. Бо тэма ветэранаў для мяне — святая. І ніколі не вычарпальная. Лічу сваім абавязкам паказваць твары тых герояў, якія вызвалялі нашу зямлю.
ДЗЕНЬ НЕВЕРАГОДНЫХ СУСТРЭЧ
Чым адметнае для мяне свята 9 Мая, чым запамінаецца кожнае з іх? Ды хаця б тымі папраўдзе чароўнымі сустрэчамі з неверагоднымі людзьмі, якія адбываліся акурат на Дзень Перамогі.
Ніколі не забуду, як у Мінск прыехаў Канстанцін Сіманаў — і я меў магчымасць пазнаёміцца з легендарным пісьменнікам, які завяшчаў пахаваць сябе на Буйніцкім полі пад Магілёвам.
Альбо знакамітыя падпольшчыцы Алена Мазанік і Марыя Осіпава… Як вядома, яны абедзве спрычыніліся да ліквідацыі нямецкага гаўлятара Кубэ, атрымалі за гэта званне Героя Савецкага Саюза. Але з тых ці іншых прычын прыязныя стасункі паміж імі не наладзілся. І вось мне пашчасціла зрабіць вельмі рэдкі кадр, на якім яны разам.
Алена Мазанік і Марыя Осіпава сярод ветэранаў. Фота Юрыя Іванова
Добра запомнілася і сустрэча з Іванам Дзёміным. Былы партызан, легендарны дырэктар МАЗа, Герой Сацыялістычнай працы. Упільнаваўшы момант, я зрабіў яго фота ў музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны… побач з ягоным жа партрэтам, які там тады выстаўляўся. Усё атрымалася зусім выпадкова!
Потым мы разгаварыліся. Я падзяліўся сваёй задумкай: паколькі эмблемай МАЗа з’яўляецца зубр, чаму б не змясціць іх у адным кадры? Справа была толькі за тым, каб завесці самазвал у Белавежскую пушчу і пачакаць, пакуль ён зацікавіць яе самага знакамітага насельніка.
Многім такая ідэя здавалася суцэльным вар’яцтвам… але Іван Міхайлавіч зацікавіўся. А пры наступнай сустрэчы кіўнуў галавой і задаў канкрэтнае пытанне: “Добра, а калі б вы хацелі выехаць?” Не ведаю чаму (можа, баяўся, што ён перадумае?), я гэтаксама рашуча адказаў: “Паслязаўтра!” Ён зноў кіўнуў: “Не пытанне!” І сапраўды, праз дзень тры новыя самазвалы рушылі ў Белавежскую пушчу.
Яшчэ адна неверагодная сустрэча — дырэктар НДІ неўралогіі Ігнацій Антонаў, які першым у Беларусі атрымаў званне народнага ўрача. Калі я рабіў пра яго фотанарыс, выявілася, што ён быў сярод тых танкістаў, хто першым прарываўся да Мінска 3 ліпеня 1944-га. Прычым так здарылася, што камандзір машыны быў забіты, і ваенфельчару Антонаву давялося ўзяць яго функцыі на сябе. Але на ўскраіне Мінска танк заглохнуў, і яго абагнаў той, які цяпер стаіць на пастаменце. З Ігнаціем Пятровічам мы пасля той сустрэчы сябравалі да апошніх яго дзён на гэтым свеце.
І асабліва цёплым словам згадаю сваіх старэйшых калег — ветэранаў Вялікай Айчыннай. Сярод іх — фотакарэспандэнт “Чырвонай змены” Фёдар Бачыла, які пусціў пад адхон 28 нямецкіх цягнікоў, летапісец вызвалення Беларусі Аляксандр Дзітлаў, былы ваенкор Міхаіл Ананьін... Гэта людзі, з якімі мне пашчасціла разам святкаваць 9 Мая, прасякаючыся іх эмоцыямі і напітваючыся ўспамінамі.
Працяг тэмы — у газеце "Культура" №19 ад 7 мая.