Няхай даруе мне Гаген…

№ 9 (1500) 27.02.2021 - 06.03.2021 г

“На гэтую зямлю я адчуваю сваё права як мастак”, — гаворыць пра родны бялыніцкі кут графік Ларыса Журавовіч. Нядаўна ў Мінску ў Палацы мастацтва прайшла яе персанальная, юбілейная выстава “Святло зямлі, святло нябёсаў…” Зніклыя за часам храмы, партрэты землякоў, выявы сялянскіх хатак, нацюрморты — усё натхнёна тым месцам, дзе мастачка нарадзілася і жыве: Бялынічамі, навакольнымі вёскамі, людзьмі, што шчыруюць на зямлі. Ларыса Журавовіч — член Беларускага саюза мастакоў, уладальнік розных узнагарод — калісьці па заканчэнні навучання ў сталіцы вярнулася дадому. І як яе славуты зямляк — жывапісец Вітольд Бялыніцкі-Біруля, які, жывучы ў далёкіх краях, не змог адарвацца ад родных мясцін — апявае сваё, блізкае.

/i/content/pi/cult/839/17863/16.jpg— Ваша выстава лічыцца юбілейнай. Але паказалі вы работы ў асноўным нядаўняга часу.

 — Так, летась мне споўнілася 55 гадоў, але справаздачы не атрымалася. Бо ў апошнія паўтара года я занялася новым праектам, які аказаўся для мяне надзвычай важным, — гэта серыя “Вяртанне”, прысвечаная зніклым храмам Бялыніцкага раёна. Тэма вабіла даўно, і яшчэ так супала, што Бялынічы тады пачалі рыхтавацца да Дня беларускага пісьменства, і гісторыя неяк нават лунала ў паветры. Да таго ж і муж падштурхнуў — маўляў, колькі будзеш цягнуць, трэба рабіць! І сапраўды, яшчэ некалькі гадоў — і ўжо не паспела б. Бо адышлі б і апошнія людзі, якія маглі расказаць пра храмы. Новая серыя прыкладна палову экспазіцыі і склала. Назва выстаўкі “Святло зямлі, святло нябёсаў…” аб’ядноўвае нябеснае і зямное праз духоўнасць людзей: ёсць яшчэ і партрэты з серыі “Землякі”, а для мяне яны ўсе — вельмі светлыя людзі. І нацюрморты — праз прадметы я таксама бачу нябеснае: усё, чаго кранаецца рука чалавека, ужо мае нейкі водсвет душы. Я часта думаю — як увогуле душа праяўляецца ў мастацтве? А вось праз тое, што людзі ствараюць. Як нябеснае свята Вялікдзень становіцца зямным праз пасхальны куліч, спечаны простай жанчынай. Аснова зямная, а сутнасць — нябесная.

— Колькі зніклых храмаў вам удалося “аднавіць” у карцінах?

— Мы з мужам падлічылі, што сто гадоў таму ў Бялыніцкім раёне было 16 хрысціянскіх храмаў. Зараз з іх ёсць толькі два. Ад трох засталіся рэшткі, ад некаторых — маленькія чорна-белыя фатаграфіі, а ад паловы — увогуле нічога, акрамя ўспамінаў людзей, якія яшчэ бачылі іх на свае вочы, людзей, якім зараз па 90 гадоў і болей. Мы паездзілі па вёсках, абышлі ўсе дамы, кожнага пыталіся — хто можа ведаць, хто можа памятаць? Так і сабралі звесткі. Але пра два храмы нічога так і не атрымалася даведацца. Па крупінках знойдзенай інфармацыі я і пісала карціны: рабіла эскізы, вярталася ў вёскі, яшчэ нешта ўдакладняла…

І што мяне здзівіла ў гэтый сітуацыі: ёсць такія вядомыя энцыклапедыі Анатоля Кулагіна пра храмы Беларусі — мы іх таксама вывучалі, знайшлі родных колішніх мясцовых журналістаў у спадзяванні, што засталіся фотаздымкі, размаўлялі са старымі настаўнікамі… — многа працы зрабілі. А ва ўсіх гэтых пісьмовых крыніцах напісана толькі пра два касцёлы, якіх зараз ужо няма. І тады  — а хто, акрамя нас? Ва ўсякім разе, на гэты момант мы зрабілі ўсё, што маглі.

/i/content/pi/cult/839/17863/17.jpg— “Мы” — гэта вы з мужам? Я так разумею, што муж вам вельмі дапамагае ў працы. А ён таксама з гэтых бялыніцкіх краёў, захапляецца гісторыяй?

— Муж мой і трактарыстам быў, і многа іншых рабочых спецыяльнасцей мае, але таксама чалавек творчы і неабыякавы да роднай зямлі, на якой жыве. Мы з ім, дарэчы, многа гадоў члены Беларускай федэрацыі радыёаматараў і радыёспартсменаў, у нас дома практычна музей лампавага радыё — каля двухсот экспанатаў. Муж — арганізатар штогадовага злёту радыёаматараў у вёсцы Вольніца ў нашым раёне. А родам ён з радзімы знакамітага мастака Бялыніцкага-Бірулі — цяпер гэта аграгарадок Цяхцін. Я і сама не тое што такі жыхар райцэнтра — мае бацькі сюды пераехалі ў 65-м годзе, і я нарадзілася ўжо тут. Але больш люблю менавіта вёску — чым старэй, тым лепей. Местачковая культура мяне не надта вабіць. А зараз дык і зусім — у Бялынічах ужо паўсюль металапрофіль, пластыкавыя вокны…

І серыя “Землякі” — яна пра вясковых людзей, якіх я вельмі добра разумею, вельмі паважаю, якіх я, можна сказаць, прачула. У нашай раённай газеце “Зара над Друццю” выходзіць мая рубрыка “Гісторыя партрэта”: карціна і расказ пра яе героя. У асноўным героі з Бялыніцкага раёна, але ёсць і з Круглянскага, Шклоўскага. Дзед Шура, чый партрэт быў на выставе, — са Ступлянаў Шклоўскага раёна: ён трактарыст вельмі заслужаны, добры гаспадар. Віктару Міхадзёнку з Бялыніцкага раёна пад 90 гадоў, а ён яшчэ каня трымае. І расказвае такія цікавыя гісторыі: пра тое, якія раней калгасы былі, на якіх марках трактароў ён працаваў... Ганна Міронаўна Лішаненка, таксама з Бялыніцкага, усё жыццё прапрацавала даяркай…

— Я так разумею, героі “Землякоў” — людзі вельмі паважанага веку…

— А мне цікавае менавіта старэйшае пакаленне, пакаленне маіх бацькоў. Яны ўсё жыццё на зямлі адпрацавалі, і найбольш захавалі гэты сялянскі ўклад. Яны — сапраўдныя. Як мастак я хачу ўтрымаць тое, што памятаю яшчэ са свайго дзяцінства: якой тады была вёска — вялікай і працавітай, калі вяселлі па тры дні гулялі, якімі былі людзі. Я гэта вельмі люблю і цаню.

/i/content/pi/cult/839/17863/18.jpg— Нездарма вы дзіцёнкам, калі вас прынялі ў Мінск у Парнат — школу-інтэрнат для таленавітых дзяцей — так не хацелі ехаць. Мабыць, вас увесь час цягнула назад, дадому.

— Дзіця ў дзесяць гадоў можна зразумець — дома добра, абсалютнае шчасце і паўната жыцця: навошта куды ехаць? Але бацькі хацелі для нас з сястрой лепшага жыцця — самі яны ў вёсках і паляводамі працавалі, і торф капалі, мама і даяркай была. Сялянская праца — цяжкая. Так што сястру маю аддалі на музыку, а мяне — на маляванне. Канешне, навучанне ў Парнаце мне вельмі многа дало, як і тэатральна-мастацкі інстытут, і аспірантура — тры гады ў творчай майстэрні Георгія Паплаўскага. Але ў выніку давялося вярнуцца на радзіму, і ўсе рамантычныя ілюзіі, чаканні нейкія ад мастацкага жыцця аказаліся негалоўнымі. Галоўнае засталося дома — родныя людзі, звыклы і любімы свет.

— Вы ўсё ж сказалі — “давялося вярнуцца”…

 — Яшчэ пад час вучобы гэтая тэма ўва мне сядзела. Я ж карціны пісала ў асноўным у Бялынічах — майстар Георгій Георгіевіч Паплаўскі мяне заўсёды адпускаў, бо я люблю працаваць з натуры. Горад мяне не натхняў у гэтым сэнсе. Калі б захацела, то знайшла б магчымасці застацца ў Мінску: я лічылася перспектыўным мастаком, яшчэ за дыпломную працу ў інстытуце атрымала медаль Акадэміі мастацтваў СССР. І нейкі час вагалася, хоць і пачувала сябе ў сталіцы даволі адзінокай без сваіх родных. Але жыццёвыя абставіны так склаліся, што бацьку майму аднялі нагу, а ў нас была гаспадарка, карова... Кінуць сям’ю ў такой сітуацыі я ніяк не магла.

— Калі вярталіся ў Бялынічы, разумелі, што зрабіць кар’еру мастака вам цяпер будзе складана?

— Ну якая тут магла быць кар’ера! Мне была адна дарога — у мясцовую школу мастацтваў, вучыць дзяцей. Тое, што я не згубілася як мастак, я лічу нейкім цудам, ці што. Так атрымлівалася, што калі былі перыяды адчаю — а яны былі! — знаходзіліся людзі, якія
нейкім чынам дапамагалі мне пратрымацца. Напрыклад, пашанцавала, што ў нас тут музей Бялыніцкага-Бірулі, і прыязджаў Валянцін Сідараў, старшыня Саюза мастакоў Расіі. Убачыў мае карціны, і арганізаваў мне выстаўку ў Маскве. Ці іншыя падобныя выпадкі — то выстаўка, то нехта артыкул які напіша. Так што зусім забыцца на мяне не давалі. Працаваць з дзецьмі мне падабалася, ды і як магло не падабацца — гэта ж у Бялынічах было адзінае месца, дзе пахла фарбамі! Вы ж уявіце — я, вярнуўшыся, засталася без усяго свайго кола калег, увогуле без мастацкага асяроддзя: у правінцыі мастацтва не вельмі каму і трэба. І вучыць маляваць дзяцей было радасна, хаця часу і сіл гэта патрабавала нямала. А многа гадоў я працавала і на дзве стаўкі. Праз 15 гадоў я усё-такі пакінула школу, бо зразумела, што мой час як мастака сыходзіць: на той момант калі-нікалі ў мяне ўжо куплялі работы, ды й муж падтрымліваў.

— Але апошнімі гадамі, такое адчуванне, вы ўжо даволі часта трапляеце ў цэнтр увагі…

— Значыцца, прыйшоў час. І, мабыць, такія больш частыя згадкі звязаныя з праектам, які мы з мужам ажыццявілі тры гады таму: самі, за свае грошы, без ніякай падтрымкі. У мяне тады якраз пайшлі серыі гэтыя жанравыя вясковыя, партрэты землякоў. І муж прапанаваў — а давай правядзём твае выставы ў кожным райцэнтры Магілёўшчыны, пакажам карціны самім гэтым людзям з глыбінкі! І толькі ў двух райцэнтрах не атрымалася, бо там тады музеі не працавалі. Была выстава і ў Магілёве, а выніковая ўжо ў Мінску. І вось так паўгода мы ездзілі з карцінамі — а іх у мяне многа, хапала, каб і не паўтарацца. І я старалася, калі выстаўка ў Шклове, напрыклад, то і карціны, напісаныя ў Шклове каб былі, у Круглым — то тое, што зроблена ў Круглянскім раёне. І часам было так кранальна, калі прыходзілі самі героі карцін: як ім усё было цікава, як яны былі задаволены! Гледачы з глыбінкі пазнавалі сваё жыццё ў маіх работах, і ганарыліся, і былі ўдзячныя. Гэта, канешне, зусім іншае ўспрыманне мастацтва, чым у горадзе, у сталіцы, як глядзяць крытыкі.

— Бялыніцкая зямля для вас як цэлы Сусвет, для натхнення хапае…

— Мне сапраўды няма патрэбы некуды ездзіць у пошуках разнастайнасці, я нідзе, лічы, і не была. Мяне на сёлетняй выставе адна дзяўчына нават, паглядзеўшы карціны, спытала: “А вы не хочаце што-небудзь больш цікавае пашукаць?” А мне гэтае цікавае. Я не думаю, што абавязкова трэба развівацца ўшырыню — трэба ўглыбіню. Для таго, каб зразумець жыццё, мне дастаткова паназіраць за дрэвам за акном — як яно нараджаецца, як змяняецца, як памірае. А турызм у мастацтве я ўвогуле не люблю, няхай даруе мне Гаген.

Існуе такое клішэ правінцыйнага мастака, разумею. Але ў карцінах я патрыёт сваёй малой радзімы не таму, што мне тут зручна і ўсё знаёмае: тут я адчуваю сваё права, адчуваю, што гэтая зямля мне як быццам належыць — я ёй, а яна мне! Калі трапляю ў іншыя мясціны (а я ўсю Беларусь аб’ездзіла), то з думкамі, што намаляваць, пачуваюся турыстам, ці арандатарам, быццам у мяне няма права рабіць тое, чаго я не ведаю. А на роднай зямлі ў мяне нават абавязак такі ёсць. Асабліва перад простымі людзьмі, асабліва перад маімі бацькамі. Ведаеце, калі даўно ўжо мой
бацька ўбачыў свой партрэт на старонках адной з галоўных газет Беларусі, ён заплакаў. І я зараз вельмі цешуся, што партрэты маіх бацькоў — у Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі. Вясковыя людзі таго пакалення былі настолькі абдзеленыя ўвагай — у вёсках жыццё было нашмат цяжэйшым у
параўнанні з горадам — і яны так прызвычаіліся проста працаваць, трываць, выжываць, даваць дзецям лепшае жыццё, што мне хочацца зрабіць хоць нешта для памяці пра іх, мне хочацца, каб яны не былі забытыя.