“Вайна — гэта жах і суцэльная праца: паспрабуй пакапаць траншэі пад агнём”...

№ 19 (1458) 09.05.2020 - 16.05.2020 г

Мае дзядулі і дзядзька з тых франтавікоў, што вельмі скупа расказвалі аб сваім удзеле ў Вялікай Айчыннай вайне. Колькі б я, будучы хлапчуком, у іх ні прасіў падзяліцца ўспамінамі аб тых гадах, як правіла, яны, пачаўшы нешта гаварыць, потым пераводзілі размову на іншыя прадметы. А дзядулю Андрэя я наогул не бачыў, ён ваяваў у пяхоце, памёр ад наступстваў раненняў праз пару гадоў пасля вайны. Траюрадны дзядзька Вадзім пайшоў на фронт зусім маладзенькім, быў разведчыкам, двойчы паранены. Другі родны дзядуля — Пеця, будаваў і аднаўляў масты, наводзіў пераправы — пад бамбёжкамі таксама. Перад вайной служыў на Далёкім Усходзе, падчас чысткі органамі “блюхераўцаў” яго ледзь не рэпрэсавалі.

/i/content/pi/cult/797/17137/07.JPGІстрыечны дзядуля — Лявонцій Якаўлевіч Клусаў, якога я чамусьці называў дзядзька Лёва. Строгі быў чалавек, негаваркі. Ён жыў у Сызрані — горадзе на Волзе, я з бацькамі і бабуляй — у Казахстане, яны таксама валжане. Раз у некалькі гадоў мы прыязджалі ў Сызрань наведаць радню. У іх быў класічны драўляны дом — з тых, што на ўскраіне ля берага ракі. Да гэтага часу памятаю пах тых старых дошак і бярвення, які яны выдавалі пасля заканчэння дажджу. Памятаю і тое, як садзіўся ля акна, браў бінокль (трафейны, натуральна!) дзядзькі Лёвы і глядзеў на лодкі і караблі. І аднойчы я, мабыць, зусім “дастаў” сваім прыставаннем дзядзьку Лёву, і ён пагадзіўся напісаць мне некалькі лістоў, у якіх бы і распавёў што-небудзь пра вайну. Паспеў напісаць толькі адно... Дзядзька Лёва быў сапёрам. Вызваляў Белгарад, Харкаў, Кішынёў, Варшаву, браў Берлін. Гвардыі маёр. Перад вамі — урывак з яго ліста (у маім перакладзе з рускай, арфаграфія захавана).

“1942 год, ліпень. Наша дывізія адыходзіла з баямі. Выклікаюць мяне ў штаб, і загад: “Ты са сваёй ротай застаешся прыкрываць адыход палка. Мы ноччу здымаемся, а ты стой і трымай абарону. Стой да наступнага вечара, памры, а не прапускай немца. Зразумеў?” Зразумеў... Пайшоў у роту (120 чалавек), расставіў усіх адзін ад аднаго метраў праз 80 — 100. Прыйшла ноч, полк стаў паволі здымацца. Немец ноччу амаль не ваюе, пастрэльвае, ракеты пускае. Думаю, бо калі свалата выявіць і пераб’е нас, вось табе і “зразумеў”. Камандзірам узводаў загад: як світанак — страляй на ўсю моц, рабіце выгляд, што ўсё на месцы. Праседзелі ноч, а яна кароткая. Раніцай адкрылі агонь з усіх відаў зброі. Немец, напэўна, падумаў, што “рус ачумеў” — паліць і паліць. Хаджу па акопах, з салдатамі размаўляю: толькі хоць дзень пратрымацца, а ўначы сыдзем услед за нашымі. Глядзім, немец таксама актыўна пачаў абстрэл весці, становіцца загорача, з’явіліся забітыя і параненыя. Параненым загадаў: хто можа ісці — ідзіце на ўсход. Забітых тут жа хавалі, у траншэях. Апоўдні немец пайшоў у наступ. Загадаў, як падыдзе, сустракаць кулямётным агнём. Ну, нашы не вытрымалі і адкрылі стральбу раней. Немец стаў таксама несці страты і адступіў назад у свае траншэі — адтуль стаў весці агонь па нас. Гляджу, справа быццам бы выходзіць. Але рана ўзрадаваўся. Немец у 2 або ў 3 гадзіны дня пусціў танкі па флангах нашай абароны. Справа швах, думаю. “Памры, а не пусці. Зразумеў?” Гляджу, стралкі нашы (не ўсе, вядома) завагаліся, падаліся назад. Але ад танка ж не ўцячэш. Трэба сэрца з граніту мець, каб яго падпусціць і падпаліць. Нямецкія салдаты за танкамі ідуць. Смела, з закасанымі рукавамі, без пілотак. Страшнавата стала. Ну што я магу зрабіць з вінтоўкай узору 1891 года? Крычу — толькі трымайся! (Сам разумею — зараз нас змятуць.) Змялі... Гляджу вакол — нікога жывога са сваіх. Добра, за акопамі быў яр, зарослы хмызняком. Я што ёсць духу пабег туды, а немец паліць. Падаю, ускочу, бягу. Ледзь дабег, не аддыхаўся. Шчасце, што яр — кулі не дастаюць. Не памятаю, колькі бег. Калі апамятаўся, чую, стральба радзей. Ужо вечарэла. Хтосьці наперадзе мяне ў кустах рухаецца. Крыкнуў, спыніліся. Двое маіх салдат, са зброяй. Пайшлі разам. Пытаюцца: куды ісці, камандзір? А я не аддыхаўся, слова сказаць не магу, махаю рукой і ўсё. Адышлі кіламетры тры або больш. Вылезлі з рова. Дарога. Пайшлі па ёй. Надышла ноч. Немца не чуваць, толькі далёка пускае ракеты. З усіх бакоў стаяць хлябы ў рост чалавека. Селі. У аднаго знайшлася фляшка з вадой, хлеба кавалак, падзялілі, паелі. Што рабіць? Няўжо са 120 чалавек мы трое засталіся? Паглядзелі па карце, куды ісці. Раніцай пайшлі. Дарога пад ўхіл, уздоўж яе растуць кусты ляшчыны. Што за напасці — дзесьці ззаду стукае матацыкл. Кажу: хаваемся ў кусты, паглядзім, колькі іх едзе, усё роўна мы ад іх не ўцячэм. Заселі, вінтоўкі на баявы ўзвод. Бачым, шуміць адна машына, з кулямётам. Адзін кіруе, адзін сядзіць у кабінцы, трэці — на сядле. Падрыхтаваліся, размеркавалі хто ў каго страляе. Чакаем. Едзе немец спакойна. Толькі параўняўся з намі, крычу: “Агонь!” Сам стрэліў, салдаты таксама. Матацыкл — набок, немцы на дарозе валяюцца. Пабег да іх. Адзін як падскочыць і ў хлябы. Мы — страляць па ім. Не ведаю, забілі ці не. Абшукалі забітых, узялі дакументы, прадукты. Машыну — у хлябы, немцаў — з дарогі ў канаву. Крычу — запальвайце хлябы. Абмакнулі пучкі з каласоў у бензабак, падпалілі і ў хлябы кінулі. Усё роўна ім знікаць, дык каб немцу не дасталіся. Хлябы трашчаць, дым да нябёсаў. Пайшлі. Сярод ночы падышлі да сяла. Нікога не чуваць, сабак нават, нідзе святла няма. Увайшлі. І раптам крык: “Стой, хто ідзе! Страляць буду!” І матам. Узрадаваліся: нашы, дайшлі...”

“Вайна — гэта жах і суцэльная праца: паспрабуй пакапаць траншэі пад агнём” — яшчэ адна цытата з таго ліста...

З Перамогай, дзядзька Лёва! Са святам нас усіх!

Аўтар: Алег КЛІМАЎ
спецыяльны карэспандэнт газеты "Культура"