Сілкавацца тым, што адбываецца наўкол

№ 16 (1455) 18.04.2020 - 24.04.2020 г

Непахіснае крэда кінарэжысёра Івана І. Твердоўскага

Сустрэчы з адным з вядучых сучасных рэжысёраў Расіі мы абавязаны форуму мабільнага кіно Voka Smartfilm, які на гэтым тыдні падвёў вынікі, лічы, шматмесячнага кінамарафону. (Падрабязней пра пераможцаў фестывалю — чытайце ў наступным нумары “К”). Другая па ліку ганаровая адметнасць для большасці кінафeстываляў пасля адабранай для паказаў праграмы (а сёлета апошняя была нядрэннай), — гэта запрошаныя госці з багатым багажом досведу. Напачатку вясны арганізатары Voka Smartfilm запрасілі на майстар-клас у Мінск адразу некалькі знакамітых расійскіх кінематаграфістаў. Сярод іх апынуўся Іван І. Твердоўскі, чые тры ігравыя карціны “Клас карэкцыі”, “Заалогія” і “Падбросы” атрымалі прызы на шматлікіх кінафестывалях, у тым ліку на сталічным “Лістападзе”. У Мінску Іван прадставіў сваю апошнюю драму “Падбросы”, пагутарыў з гледачамі і схадзіў на экскурсію на “Беларусьфільм”. У перапынку паміж гэтымі падзеямі ён даў інтэрв’ю “К”, дзе распавёў пра ўласнае бачанне буйных кінафабрык, адчуванне двухтысячных, і табуіраваныя тэмы ў сучасным кіно.

— Наколькі мне вядома, Мінск для вас не чужы горад. Бывалі тут раней?

— Так, шмат разоў сюды прыязджаў у дзяцінстве, таму што бацька (Іван Твердоўскі, расійскі дакументаліст — заўв. рэд.) на “Беларусьфільме” ўдзельнічаў у здымках вялікага праекта, — на студыі для гэтага пабудавалі павільён. Ён увесь час браў мяне з сабой, у тым ліку, і ў Мінск, і давяраў адвозіць назад betacam-касеты — гэта былі адзнятыя майстар-запісы. І я памятаю, што адчуваў, быццам выконваю важную місію — прывезці ў дзіцячым заплечніке з Мінска ў Маскву гэтыя касеты. Потым ужо не прыязджаў. Усе мае фільмы паказалі ў вас на фестывалі, і прычым нават “Заалогія” атрымала прыз. А ў мяне кожны раз не атрымлівалася прыехаць, таму што “Лістапад” праходзіць у актыўны сезон. Не было магчымасці праз Мінск неяк праскочыць, прадставіць карціну.

— Але можа ў вас сфарміравалася асабістая асацыяцыя з горадам?

— Мы жывем у адным сацыякультурным асяроддзі, і я не магу сказаць, што ўспрымаю Беларусь і Мінск як зусім іншае месца. Мне ў некаторых рэгіёнах Расіі здаецца, што гэта нейкая іншая зямля, тэрыторыя, дзе жывуць іншыя людзі, і сонца ў іх не на ўсходзе ўстае. А вось тут мне камфортна. Нават з пункту гледжання культурнага асяроддзя адчуваю сябе сваім. Хоць не магу сказаць, што шмат тут бываў.

— Вы хадзілі на экскурсію на адрэстаўраваны “Беларусьфільм”. Падзяліцеся ўражаннямі.

— Я прыйшоў на студыю, каб патрапіць у свае дзіцячыя ўспаміны, атмасферна пагрузіцца. Але там ужо ўсё па-іншаму: ты бачыш тыя ж сцены, але яны не працуюць на цябе. Нейкая энергія і візуальныя вобразы з дзяцінства ўжо зусім па-іншаму існуюць. І я не атрымаў той дозы настальгіі, на якую разлічваў. Чамусьці гэта не адбылося, хоць так часта бывае, калі ты хочаш вярнуць сябе ў камфортнае месца з мінулага. І ў цябе ёсць успаміны пра тое, як яно фантастычна выглядала. А сёння ты прыязджаеш і бачыш, што гэта звычайнае возера з лесам, якое раней здавалася бязмежным морам. А гэта на самой справе звычайная дробная сажалка. На жаль, такія рэчы адбываюцца, і тут такая ж гісторыя.

— Ці ёсць будучыня ў былых буйных савецкіх кінафабрык, такіх як “Беларусьфільм”, “Мосфильм”, “Одесская киностудия” ды іншыя?

— Прынамсі ў тым выглядзе, як дзейнічалі раней буйныя прадакшны — сёння такое, на мой погляд, немагчыма. Можна гэта штучна падтрымліваць, даваць дзяржаўныя субсідыі і закідваць грошы ў гэтую печку. Проста навошта? Каб захаваць гэта як нейкі культурны здабытак? Гэта ж проста фабрыка — месца, дзе вырабляліся карціны.

— На вашу думку, трэба да гэтага ставіцца больш прагматычна?

— Не магу сказаць, што ўсе студыі трэба зачыніць і аддаць пад жылую забудову. Канешне, не. Але, сапраўды, сёння такія буйныя студыі функцыянуюць больш як rental (прадстаўляюць плошчы ў арэнду). Яны не могуць канкурыраваць з прыватнымі кампаніямі, таму што ў іх на гэта няма належных рэсурсаў. І ў іх, як правіла, пры існуючай дзяржаўнай палітыцы, не хапае актыўнага ўключэння ў агульны крэатыўны працэс, які разгортваецца ў індустрыі, — усё роўна яны аказваюцца трошкі з краю. У гэтым сэнсе “Мосфильм”, які стаў вытворчай базай, не з’яўляецца кінавытворчай кампаніяй. Ці той жа “Ленфильм”, у які дзяржава штогод штучна ўлівае велізарную колькасць сродкаў. “Гэта нашы сцены і яны павінны стаяць”, — прыкладна такая логіка. І тое ж самае з “Беларусьфільмам”, мне здаецца, адбываецца.

—Вы прыехалі па запрашэнні фестывалю мабільнага кіно. Як ставіцеся да таго, калі буйныя рэжысёры здымаюць кіно на смартфоны альбо камеры ноўтбукаў, накшталт трылера “Не ў сабе” Содэрберга, “Пошуку” Бекмамбетава? Гэта маркетынг ці новы інструмент канструявання кінамовы?

— Гэта спосаб самавыяўлення. Як калісьці з’явіліся маленькія мабільныя ручныя камеры — вялікія рэжысёры кінуліся здымаць з іх дапамогай. Буйныя прафесійныя студыі раптам пачалі вырабляць кіно, дзе ходзіць рэжысёр і здымае на невялікую камеру-малышку абсалютны трэш. Гэта спосаб перадачы інфармацыі. Сёння магчымасцяў стварыць рэальнасць або захаваць сваю значна больш, чым гэта было, калі я вучыўся ў школе. Увогуле, не разумею, што з цяперашнімі “ціктокерамі” (карыстальнікамі сацсеткі кароткіх відэа TikTok - заўв. рэд.) адбываецца. Яны робяць вар’яцкія рэчы, калі пад песню хлопец маша рукамі. Гэта пятнаццаць секунд — і дзясяткі мільёнаў праглядаў, нейкія вялізныя грошы на іх падаюць. Мне здаецца, што ў гэты момант я чагосьці не разумею. Паўстае пытанне: што гэтае пакаленне, калі ператворыцца ў “вялікую рыбу”, прынясе ў глабальную аўдыёвізуальную культуру?

— Ці адчуваеце вы канкурэнцыю ад гэтага юнага пакалення?

— Не, мне якраз цікава, як усё там уладкавана. Якая можа быць пагроза бабулі або дзядулі ад уласнага ўнука? Ніякая. Мы проста ў пэўны момант сыйдзем з культурнай мапы, саступіўшы ім дарогу, а іх ужо зменяць іншыя людзі. Так заўсёды бывае.

— Сення вельмі багатая інфармацыйная позва: каранавірус, хістанне валютных курсаў ды іншае. Інфашум вам замінае або дазваляе чэрпаць новыя сэнсы для працы?

— Вядома, я пра гэта думаю і хвалююся. Асабліва, пра тое, што тычыцца курсу рубля (інтэрв’ю запісвалася да пачатку стабілізацыі курсу — заўв. рэд.) — гэта ж важна. Я не магу ад гэтага ўсяго адключыцца, хоць ізаляваў сябе ў нейкі момант. Але седзячы ва ўласнай эміграцыі і атачыўшы сябе светам, дзе няма курсу рубля і наогул анічога, усё роўна туды прылятаюць навіны і даносяцца непатрэбныя шумы. Усё ж такі мы жывем у зразумелым сацыяльным асяроддзі, і нас не можа гэта не тычыцца. І той жа каранавірус, які цяпер псуе планы абсалютна ўсім, адмяняе ўсё, што толькі можна, перамяшчэнні становяцца немагчымымі — і незразумела, чаго ж чакаць далей.

— Так, цяперашнія часы — сапраўднае выпрабаванне.

— У мяне зараз ідзе постпродакшн фільма. І наш эстонскі гукарэжысёр учора напісаў, што не зможа працаваць на наступным тыдні, таму што зачыніўся дзіцячы сад, у які ходзіць яго дзіця. І павінен сядзець з ім дома. Гэта тычыцца працоўнага працэсу, калі не можам загадваць наперад. Нават гэта не атрымліваецца.

— Вы ўвесь час звяртаецеся ў вашых фільмах да сацыяльных пытанняў, але карыстаецеся мовай метафар і сюррэалізму, а не просталінейнага выказвання, як Юрый Быкаў і ранняя Валерыя Гай Германіка. У гэтым сэнсе “эзопава мова” больш эфектыўная для зносін з аўдыторыяй?

— Я размаўляю ў сваіх карцінах на той мове, якой валодаю. Як сам успрымаю кінематограф, такім чынам і канструюю свае карціны. Мне вельмі важны сацыяльны кантэкст, таму што ў ім ёсць частка майго дакументальнага мінулага. А яно ў першую чаргу сілкуецца тым, што адбываецца навокал. Тая праблематыка і тая позва, якая вакол нас існуе. Невыпадкова першапачаткова браўся за той матэрыял, міма якога не магу прайсці. Не таму, што я да яго не маю ніякага дачынення, а таму што праз яго, у асвятленні важнай сацыяльнай позвы, узнікаюць чалавечыя гісторыі, якія наўпрост мне цікавыя. І мой апошні фільм “Падбросы” таксама, на мой погляд, адрозніваецца ад “Класа карэкцыі”. А карціна “Канферэнцыя” зусім не будзе падобная на тое, што я рабіў да гэтага часу. Таму тут усё зыбка.

— Калі мы ўжо закранулі “Канферэнцыю”… Гэты фільм звязаны з тэрактам на Дуброўцы ў 2002 годзе. Наколькі яго вытворчасць была для вас складанай?

— Жахліва складанай. Калі ўсе твае карціны, якія зняў, маюць прызнанне, у тым ліку на салідных кінафестывалях, і ты прыходзіш да прадзюсара за супрацоўніцтвам, чамусьці ты павінен даказваць, што не выжыў з розуму. Што гэта кіно, і яго трэба рабіць, гэта добрая гісторыя. Раптам даводзіцца людзям тлумачыць вельмі простыя рэчы. І я не магу гэта спісаць на ўмоўную самацэнзуру — гэта пытанне парадку.

Сёння прадзюсарам і рэжысёрам у індустрыі не цікава займацца аўтарскімі даследаваннямі. Аўтарскае кіно стала аб’ектам сучаснага мастацтва, якое знаходзіцца ў абмежаваных культурных кластарах. Ім можна парадаваць умоўных 50 гледачоў летняга кінатэатра “Гараж” або Рамана Абрамовіча. І ты сутыкаешся з тым, што гісторыя, якая цябе цікавіць, нікому не патрэбная. А ты абсалютна ўпэўнены, што нічога не хочаш рабіць акрамя гэтага. У нейкі момант я апынуўся перад выбарам: ці цікава мне ісці здымаць восем серый нядрэннага серыяла для сур’ёзнай платформы, з добрымі ўмовамі і прадзюсарам? Ці цікава мне марнаваць час свайго жыцця на гэта? Мне падалося, што не. Важна рабіць тое, што ты хочаш у першую чаргу. Уласна, абышоўшы ўсіх і ўся, мы сабралі маладую каманду прадзюсараў — Кацярыну Міхайлаву і Косцю Фама. У першую чаргу, яны паверылі, што гэтая гісторыя павінна адбыцца, і ўжо пачалі падключаць людзей навокал. Уласна, карціна цалкам знятая без дзяржаўнай падтрымкі, а гэта нятанная гісторыя.

— Зараз актыўна асэнсоўваюцца дзевяностыя, у асноўным, у ключы настальгіі, як час хаосу і безуладдзя. Ваш фільм — “Канферэнцыя” — асэнсоўвае ўжо двухтысячныя, пра якія сёння мала хто здымае. Вашы нулявыя — яны пра што?

— Час вялікай надзеі, у першую чаргу, нейкіх магчымасцяў. Калі для цябе з’яўляюцца адкрыццём новыя рэчы, падзеі, аб’екты. Пачынаеш спажываць усё, што толькі можаш спажыць, і на што ў цябе хапае рэсурсаў. І як дзіця гэтаму здзіўляешся, гуляеш з гэтым. І табе здаецца, што далей будзе толькі больш і лепш.

“Канферэнцыя”, безумоўна, асэнсоўвае той час, закранае складаныя і траўматычныя моманты. Для мяне акурат час нулявых — гэта перыяд надзей, святла і станоўчай перспектывы. Гэта яшчэ і звязана з маім узростам, калі я быў падлеткам і толькі скончыў школу. Вядома, усё самае класнае адбываецца ў гэтым узросце. І гэты час зусім ніяк не адлюстраваны ў сучасным кіно.

Тарас Тарналіцкі, кінажурналіст

Падзяліцца