— Вы неяк казалі, што даследуеце “колеры Беларусі“ ад моманту, “калі яшчэ нічога не было”. Тут узнікаюць сумненні: ці дастаткова ў нас інфармацыі пра самы пачатак развіцця чалавецтва для абгрунтаваных высноў?
— Факты, з якімі можна працаваць, ёсць, але для акадэмічнай навукі іх, мажліва, недастаткова. Увогуле колер — гэта нашае суб’ектыўнае адчуванне ад трапляння электрамагнітных хваляў на сятчатку вока. Адпаведна, без нас колераў няма. Дый нават успрымаючы колеры праз зрок, чалавек можа не мець жыццёва важнай патрэбы іх называць. У 1960-х амерыканскія навукоўцы Брэнт Берлін і Пол Кей прааналізавалі блізу 80 моваў — сучасныя літаратурныя, мёртвыя кшталту лацінскай, мовы прымітыўных культур — і прыйшлі да высновы, што парадак узнікнення асноўных колеранайменняў універсальны. Першымі ва ўсіх культурах з’яўляюцца назвы для белага і чорнага, потым для чырвонага і далей з нязначнымі варыяцыямі. Адначасова з моўным засваеннем колераў адбывалася і тэхналагічнае: чалавек вучыўся здабываць фарбавальнікі. Пасля чорнага і белага ўзнікненне новых колеранайменняў непасрэдна звязана з развіццём тэхналогій. Тут сапраўды не хапае інфармацыі, бо пафарбаваныя рэчы ў археалагічных культурах нашых абшараў захаваліся кепска.
— Вы сцвярджаеце, што разам з назвай колер атрымлівае сэнс і свядомае выкарыстанне?
— Дакладна! Колер — гэта спосаб спазнання і ўпарадкавання сусвету. Напрыклад, у старажытнай індыйскай традыцыі людзі падзяляюцца на варны (правільная назва таго, што ў нас прынята называць “кастай”), а варна — гэта ў перакладзе і ёсць “колер“. У нас, як і паўсюль, першымі каларонімамі былі “белае” і “чорнае”, прычым не толькі ў звычайным разуменні “святло-цемра”, а таксама ў значэнні “свой-чужы”, ці “гэты свет-іншасвет”. Цікава, што ў нашай традыцыі чорны не нясе выразна адмоўнай канатацыі. На Заходнім Палессі і Падляшшы гэтае колераспалучэнне захоўвалася ў арнаментыцы да першай паловы XX стагоддзя. А на Гродзеншчыне яно нават дасюль існуе ў сапоцкінскіх велікодных пісанках.
Наступным у нашай культуры, як і ў іншых, з’явілася колеранайменне чырвонага, і звязана яно ў першую чаргу з “засваеннем” сусвету праз тэхналогію. Найстарэйшыя з нам вядомых чырвоных фарбавальнікаў — гэта “армянская чырвань” і пурпур, што ўзгадваюцца ў Бібліі. Першы колер атрымлівалі з арарацкай кашэнілі — маленькай інсекты, якая на адным з этапаў жыццёвага цыклу прырастае да карэння расліны і становіцца яго часткай, а ў канцы гэтага перыяду, цягам толькі некалькіх дзён, напаўняецца кармінавай кіслатой: прыродным чырвоным пігментам. Пурпур, у сваю чаргу, рабіўся з марскіх слімакоў іглянак. Продкі славянаў таксама навучыліся здабываць “чырвоны” — прычым са сваёй сыравіны і па сваёй тэхналогіі, таму гэты колер такі важны для ўсіх славянскіх народаў. Для беларусаў таксама, але ў нашай культуры ўсё ж найважнейшы і найбольш улюбёны колер — белы, што, верагодна, тлумачыцца балцкай традыцыяй. Магчыма таму назва “Беларусь”, якая з чужой падачы канчаткова “прыстала” да нашых земляў толькі ў XVIІI стагоддзі, ужо ў ХІХ стагоддзі дала імя этнасу, якое было прынятае маладой беларускай нацыяй у якасці саманазвы.
— А якую этымалогію мае наша абазначэнне чырвонага?
— Назвы базавых колераў у беларускай мове маюць інда-еўрапейскае паходжанне, але чырвоны — выключэнне. Назва гэтая ўласнаславянская і ўтворана ад слова “чарвец” — мясцовага віда кармінаноснай кашэнілі. Яна была распаўсюджана на абшарах сучаснай Польшчы, Украіны і Беларусі, часткова Літвы і Латвіі. Чырвоны колер стаў сімвалічным маркерам славян, што адбілася і ў мовах (узгадайце яшчэ і месяц чэрвень — час збора чарвяца), і ў геральдыцы. Адной з перадумоваў развіцця барвярства было ткацтва. На беларускіх землях ткацкія станкі з’явіліся за пару стагоддзяў да нашай эры, у зарубінецкай археалагічнай культуры, у якой адчуваюцца кельцкія ўплывы. Менавіта кельты першымі сярод “варварскіх” народаў паўночнай Еўропы пачалі актыўна фарбаваць тканіну. У тыя часы трэба было выжываць, а не марнаваць час і сілы на эстэтычны выгляд. А кельты марнавалі. Барвенне тканіны было сакральным дзеяннем, магіяй, часткай культуры зельніцтва — яму прыпісваліся лекавыя ўласцівасці, а сам працэс табуяваўся, выносіўся за межы вёскі, веды трымаліся ў сакрэце.
Здабыча чарвяца звязаная з распаўсюдам ткацтва і адсочваецца па тапонімах з коранем “чырв” — іх шмат у Польшчы, Заходняй і Паўночнай Украіне і на поўдні Беларусі. У позднім Сярэднявеччы чарвец складаў значную частку экспарту Літвы і Кароны Польскай у Заходнюю Еўропу — у ХV стагоддзі ён пастаўляўся тонамі. Пры гэтым, каб сабраць кілаграм сушанай кашэнілі, трэба было выкапаць і перагледзець карэнні блізу пятнаццаці тысяч раслін! Мы вельмі мала ведаем пра тое, як працавала гэтая велізарная індустрыя — яўрэйская грамада, якая арганізоўвала ўвесь працэс ад збору да канчатковай рэалізацыі прадукта, свае гешэфты вяла паводле вуснай дамоўленасці, шляхце не выпадала афішаваць любы занятак камерцыяй, а сялянскі фальклор пакінуў нам звесткі адно толькі ў закамуфляваным выглядзе — у паданні пра папараць-кветку. Чарвяцовы бум квітнеў ажно пакуль не адкрылі Амерыку і не знайшлі там кашэніль мексіканскую — менавіта яна, а не золата і спецыі, стала галоўным аб’ектам іспанскага экспарту з Новага Свету.
— Атрымліваецца, у колера шлях прыкладна як у славянскага бога — спачатку ён увасабляецца ў натуральным асяроддзі, у паўсядзённасці, пасля чаго набывае сэнс і трапляе ў культуру.
— Хутчэй за ўсё, што не. Кожны з важных колераў беларускай культуры — белы, чорны, чырвоны (прычым іх лепш звязваць у пары белы-чорны, белы-чырвоны), залаты, блакітна-сіні, шэры і зялёны — мае ўласную гісторыю і закранае пэўную сферу дзейнасці чалавека. Культуры лясной зоны прынцыпова адрозніваюцца ад культураў стэпу: тут сусвет не ўспрымаўся ў катэгорыях апазіцый неба і зямля, дабро і зло. Беларусы дагэтуль як бы нявызначаныя: “яно можа і кепскае, але і не тое каб кепскае, а можа так і трэба...” Бо ў лесе неба не надта, каб неба. Яно закрыта дрэвамі. Тут ёсць зямля, але ёсць і багна, у лесе найпрасцейшая лінія паміж пунктамі — крывая, каланізацыя тут адбывалася не франтальна, а ўздоўж звілістых рэк. Тут з усім трэба дамаўляцца, бо лясная мясцовасць — адначасова дом, карміцелька і пагроза. Гэта паўплывала на светапогляд, сістэму каштоўнасцяў і разуменне прасторы: у народнай беларускай культуры няма супрацьпастаўленняў, нават арнаментыка выражае не апазіцыю, а сінтэз. Нашы продкі няшмат увагі надавалі чорнаму колеру, але, магчыма, ён быў асабліва важным для яцвягаў. Іншасветнасць у нас маркіруе сіні колер, а шэры — памежжа паміж светам белым і іншасветам. У нас усе сакральныя жывёлы — шэрыя. Каза, качка, качар, каўка... У беларускім дзіцячым фальклоры коцікі, зайчыкі і ваўчкі — усе шэрыя, з імі можна і трэба дамаўляцца, улашчваць. Шэры колер увогуле не мае негатыўнай канатацыі, ён вельмі беларускі, нават шляхта не толькі насіла жупаны з шэрага даматканага сукна-шарачка, але і называлася “шарачковай”.
— Сярод найгалоўнейшых колераў вы называеце залаты. У мяне ён асацыюецца з бляскам і раскошай, а гэта ўжо не з натуральнага асяроддзя.
— Гэтая традыцыя прыйшла да нас разам з хрысціянствам: золата, а менавіта ягоная здольнасць адбіваць святло і спараджаць дрыготкія рэфлексы, выдатна “паклалася” ў багаслоўскія канцэпцыі сутнасці Бога і Боскага. У візантыйскай іконе яно азначае нябачнае нам боскае святло, што пранізвае сусвет, але мы не ў стане яго ўгледзець. Першыя хрысціяне хацелі бачыць знакі боскай прысутнасці ў штодзённасці. Чаму не? Цуды Хрыстовыя адбыліся зусім нядаўна — можна сказаць, толькі што. Калі святло лічылася адной з боскіх праяваў, а пасля дыскусіі працягласцю ў некалькі стагоддзяў — сімвалам Бога, то золата і азначала гэтае нябачнае, неспазнавальнае і недасяжнае святло.
— А хіба не веліч і заможнасць?
— Дэманстрацыя ўласнага багацця, бляск, раскоша — гэта таксама прысутнічае ў візантыйскім стылі. Трэба, аднак, сказаць, што ў нашай традыцыі такая эстэтыка адсутнічае: першыя беларускія святыні маюць стрыманы, нардычны характар, золата там сімвал недасяжнага, а не інструмент самапраслаўлення. Новая трактоўка золата і новы перыяд яго папулярнасці як колера і як матэрыяла прыйшлі да нас разам з мастацтвам барока і контррэфармацыяй. Адначасова з распаўсюдам барока тут узнікае ідэалогія сарматызму. Калі Францыя коштам вялізных высілкаў робіць своеасаблівую культурную рэвалюцыю і ўпершыню ў гісторыі пачынае дыктаваць моду ўсім манархіям Еўропы, нашыя эліты, ужо цалкам і даўно інтэграваныя ў еўрапейскую культурную прастору, ігнаруюць агульныя трэнды і цягам блізу двух стагоддзяў выпрацоўваюць уласны сармацкі стыль. Адным з найважнейшых колераў для беларускіх сарматаў быў залаты — але без перагіну!
— Адпаведна, нам уласцівая сціпласць?
— У пэўнай меры. Напрыканцы ХVIII стагоддзя, калі быць сарматам стала ўжо не модна, шляхта пакрысе перайначылася ў арыстакратаў, і з’явіўся пампезны, багаты, імперскі расійскі класіцызм (гэтая традыцыя знайшла працяг у “сталінскім класіцызме”, якога мы багата маем у Мінску), у нас паўстаў сціплы, мінімалістычны Віленскі класіцызм. Золата там зусім няшмат, хіба што ў якасці акцэнтаў, перавага аддаецца ламанай белі, шэрым колерам і вохры. Як гэта ні дзіўна, тутэйшая шляхта не толькі ўпадабала класіцызм — на той час стыль абсалютна рэвалюцыйны, — але і спалучыла яго з традыцыйным драўляным жытлом. Хрэстаматыйны шляхецкі “дворэк” з белымі калонамі і трохвугольным порцікам на ўваходзе — пераасэнсаваны антычны канон, рэпліка тутэйшых нашчадкаў міфічнага Палямона. Традыцыйны шляхецкі дом, паводле азначэння славутага фатографа Яна Булгака, мае тры якасці — простасць, годнасць і інтэграванасць у прыроду. Шляхта шанавала простасць у думках, паводзінах і стылі жыцця. І ў гэтым ёсць прыкмета нашай ментальнасці.
Гутарыла Ірэна КАЦЯЛОВІЧ