Danse macabre Станіслава Парчэўскага

№ 31 (1314) 05.08.2017 - 10.08.2017 г

Вечар 3 студзеня 1830 года ў Рыме выдаўся халодным. Сябры Адам Міцкевіч і Антоній Эдвард Адынец, якія тады знаходзіліся ў Вечным горадзе, не высоўвалі носу са сваёй кватэры, сілячыся сагрэцца. Спярша панаапраналі на сябе ўсе цёплыя рэчы, а потым як след растапілі печку. Зразумела, усе вокны і дзверы былі шчыльна зачыненыя. Абодва чыталі і не звярнулі ўвагі, як іх адолела дрымота. Як пісаў потым сам Адынец, прачнуліся б яны з таго сну, пэўна, ужо ў іншым свеце — каб не шчаслівы выпадак. У дзверы раптам пагрукалі. Познім госцем быў зямляк і добры прыяцель паэтаў — каталіцкі святар і перспектыўны літаратар Станіслаў Парчэўскі.

/i/content/pi/cult/650/14429/8.jpgДа дзвярэй доўга ніхто не падыходзіў, і, адчуўшы няладнае, госць адчыніў іх сам. З парога на яго патыхнуў смяротны газ. З вялікай цяжкасцю яму ўдалося раскатурхаць сяброў. Яны ўжо былі ў настолькі цяжкім стане, што не змаглі самастойна ўстаць на ногі, тут жа падаючы, як п’яныя. Парчэўскі адчыніў усе вокны і дзверы, паклікаў гаспадыню і з яе дапамогай вывеў іх на лесвіцу.

 

Пасля лекар прапісаў ім пасцельны рэжым, але, як піша Эдвард, яны былі настолькі слабыя, што і без яго рады маглі толькі ляжаць. “Клапатлівы Парчэўскі сядзеў з намі аж да вечара і сышоў не раней, як мы заснулі. Але што было б, каб прыйшоў ён на гадзіну пазней? Хто ведае, ці не знайшоў бы ён нас ужо заснулых сном вечным? І людзі яшчэ думалі б, што мы добраахвотна задушыліся. Якая была б тэма для рамантычных балад!” — сканчае Адынец аповед пра гэтае шчаслівае выратаванне.

Сон аказаўся прарочым

Ужо вясной Эдвард і Станіслаў разам шпацыравалі па старадаўніх рымскіх могілках, якія называюцца англійскімі альбо некаталіцкімі — каля старажытнарымскага маўзалея Гая Цэсція, пабудаванага ў форме піраміды. Тады Станіслаў, гледзячы на магілы, загаварыў аб цяжкім лёсе людзей, памерлых далёка ад Радзімы і ад тых, хто іх чакае і любіць, у тым месцы, дзе ніхто ніколі не пралье над іх пахаваннямі слёз. “Мы толькі чужынцы, і не па іх мы смуткуем. Хто ведае, што каму прызначыла неба? Літва далёка, хто прадкажа, ці вернемся мы?” — дзяліўся з сябрам думкамі Парчэўскі.

А потым ён распавёў Адынцу пра свой сон, у якім адзін ужо памерлы сябра вёў Станіслава за сабой да нейкага цёмнага будынка. Потым ён убачыў сваю маці, якая была ў слязах і страху ды спрабавала яго спыніць, але дзверы за ім зачыніліся. Тады Эдвард толькі пасмяяўся над гэтым сном, аднак ён аказаўся прарочым.

Неўзабаве Парчэўскі цяжка захварэў. Зрэшты, як тады здавалася — ненадоўга. 15 красавіка Адам і Эдвард наведалі яго і знайшлі, што ён ужо амаль паправіўся. Напрыканцы месяца Станіслаў выглядаў зусім здаровым, быў поўны планаў і нават змог з’ездзіць з сябрамі ў кароткую вандроўку. Распавядаў ім пра сваю аповесць, над якой актыўна тады працаваў і якая займала ўсе яго думкі.

На наступны дзень паэты, выпраўляючыся ў Неапаль, наведалі Станіслава, і ён вельмі шкадаваў, што не можа паехаць з імі. За хворым даглядала іх знаёмая пані Анквічава, якая прыносіла Парчэўскаму польскі расол і розныя прысмакі са сваёй кухні, клапоцячыся пра яго як маці. Ні ў каго не было ніякіх злых прадчуванняў…

Ужо па вяртанні з Неапаля Адынец атрымаў запіску: “Дрэнна мне, мой Эдвард! Прыязджай зараз, калі можаш”. Станіслаў меў прыгожы почырк, але гэтым разам Адынец ледзь пазнаў яго руку. Прыбегшы на кватэру да Парчэўскага, сябры заспелі ў дзвярах ксяндза, які паспавядаў і прычасціў хворага перад смерцю — бо надзеі на яго ачуньванне ўжо не было. Як выявілася, у пяць гадзін дня ў Парчэўскага без дай прычыны пайшла горлам кроў.

Зайшоўшы ў пакой, сябры ўбачылі яго — ён, белы як сцяна, ляжаў, закрыўшы рот хусткай. Заўважыўшы гасцей, Станіслаў ледзь паварушыў галавой і працягнуў ім руку.

На сустрэчу з Богам

Пра апошні дзень жыцця маладога святара і пісьменніка мы ведаем усе падрабязнасці. Прывяду амаль цалкам ліст Адынца ад 1 мая 1830 года, напісаны ім па свежай памяці — адразу пасля смерці Станіслава Парчэўскага: “Ужо скончыў свае пакуты. Памёр сёння а першай гадзіне ночы. Цэлы дзень учора мы былі каля яго. Я ніколі не забуду гэты дзень. У маім жыцці такі дзень быў першы, дай Бог, каб і апошні! З раніцы, у выніку лячэння, крывацёк спыніўся, але заставаліся ўдушша і дыхавіца. Ён мог і хацеў размаўляць, хоць мы яму і забаранялі. Але ён сказаў: “Дазвольце! Мне ўжо нічога не пашкодзіць, гэта мае апошнія словы!” Хоць ён і не казаў доўга, але было відаць, што шмат думаў і вынікамі хацеў падзяліцца з намі. Да апошняй хвіліны захаваў поўную прытомнасць. Дыктаваў мне, што трэба напісаць маці, адсылаючы ёй пры пасярэдніцтве амбасады пакінутыя рэчы, кнігі і рукапісы. Пры гэтым слёзы не раз перабівалі яго прамову... Вобразы пакут маці былі, відаць, найбольш балючымі для яго.

Пра сябе казаў сур’ёзна, спакойна: “Шкада мне памерці, каюся, але не баюся. Там ёсць той самы Бог, што і тут. Як вёў мяне тут, так і там будзе весці. Без волі Яго, ведаю, нічога не робіцца, а міласэрнасць Яго бязмежная”. Некалькі разоў ён вяртаўся да гэтай думкі, найбольш дакараючы сябе за тое, што больш марыў аб свецкай славе, чым аб удасканаленні і выратаванні душы. “А цяпер бачу ясна, як на далоні, што гэта і ёсць адзіная годная мэта нашага жыцця, а ўсё астатняе — пустая марнасць”. Не хаваў таксама, што і ў гэтую хвіліну сумна яму ўсведамляць: нават следу ад яго не застанецца.

“Але Бог ведае, — дадаў ён з пачуццём, — што хацеў я, у меру сіл маіх, шчыра служыць Яму і Радзіме. Вы ж абавязкова замоўце па мне памінальную імшу”... Калі ж убачыў, што і мы плакалі, працягнуў да нас рукі і вельмі ўрачыста сур’ёзным тонам сказаў: “Не плачце! Жыццё для мяне было захапленнем — але прасіце, каб ужо хутчэй скончыліся мае пакуты. Раней ці пазней прыйдзеце туды ўсе”. То былі апошнія словы, якія да ўсіх нас казаў. Але перад тым размаўляў па чарзе з кожным і дзякаваў за доказ дружбы...

/i/content/pi/cult/650/14429/9.jpgВа ўсім, што ён казаў у гэты дзень, былі толькі пачуцці, праўда, набожнасць, і дай Божа запомніць гэта ды ўмець з таго карыстацца, каб заслужыць такі канец!.. Памёр так лёгка, што мы і не заўважылі. Развітаўшыся з намі, заплюшчыў вочы і адвярнуўся, нібы хацеў заснуць. Аднак не спаў, і па вуснах мы бачылі, што ён у думках маліўся... Будучы ўпэўненымі, што ён заснуў, мы адышлі ад ложка і сядзелі каля століка, набліжаючыся толькі тады, калі ён рухаўся або стагнаў, каб падаць яму лекі ці пітво. Такое становішча захоўвалася ўвесь вечар. Удушша і дыхавіца вярталіся прыступамі, але болю пры гэтым не было, каля поўначы прыступ быў даўжэй і цяжэй, але зноў супакоіўся. Нарэшце, каля першай гадзіны, мы чулі як бы доўгі, глыбокі ўздых. Мы падбеглі: яго ўжо не было... Памаліцеся і вы за яго па-польску! Бо гэта страта не толькі для сяброў, але істотная страта і для краіны, і для нашай літаратуры”.

Адынец апісаў таксама, як 2 мая ён застаўся адзін каля труны Парчэўскага і думаў, што “смерці такой спакойнай, такой прыгожай, такой напоўненай верай і надзеяй годна зайздросціць, а не яе аплакваць”. Эдвард апусціўся на калені перад труной, каб памаліцца, і глядзеў на твар памерлага. Ён быў напоўнены пяшчотай і спакоем, і, як здалося Адынцу, на ім была ўсмешка. Пад наплывам пачуццяў ён пацалаваў гэты твар, і адчуў, як холад “прашыў мяне наскрозь, як ледзяным жалезам, а ўсе перажытыя пачуцці і думкі загінулі, як кветкі ад марозу. Я б нават сказаў, што подых смерці ў адно імгненне застыў у маёй душы...”

Эпітафія Міцкевіча

Міцкевіч таксама быў прыгнечаны смерцю Парчэўскага, і гэты цяжкі стан сяброў рэзка кантраставаў з вясёлым веснавым надвор’ем у Рыме. Пасля пяці гадзін дня труну перанеслі ў касцёл Святога Станіслава, які быў пабудаваны спецыяльна для пілігрымаў з былой Рэчы Паспалітай. Храм захаваўся і да нашых дзён. З дазволу князя Гагарына Станіслава Парчэўскага пахавалі ў гэтым касцёле перад вялікім алтаром.

Тэкст для надмагільнай пліты напісаў сам Адам Міцкевіч. Пра гэты факт мы ведаем з іншых успамінаў — мастака Войцэха Статлера, які пакінуў такі ўспамін аб гэтай падзеі: падчас знаходжання Міцкевіча ў Рыме памёр ксёндз Станіслаў Парчэўскі, якога Адам вельмі любіў і чые літаратурныя здольнасці высока цаніў, называючы яго “найлепшым з пісьменнікаў гістарычных рамансаў”. Апісаны і эпізод стварэння эпітафіі: “Сябры сабраліся для напісання надмагільнага надпісу; Адам трымаў пяро. Гарчынскі, Анквіч, Гаеўскі і іншыя дыктавалі словы — але Міцкевіч усё закрэсліваў, перабіваў і пытаўся: а што б напісалі Касцюшку, а што таму ці іншаму? І ўрэшце сам напісаў просты і паважлівы надпіс, які і цяпер можна прачытаць у касцёле Святога Станіслава ў Рыме: “У імя Айца, і Сына, і Святога Духа — Станіслаў Парчэўскі — доктар тэалогіі — нарадзіўся ў Літве... памёр у Рыме ў 1829 годзе — пахаваны 3 мая. Гэты камень паклалі землякі і сябры”.

Ідучы за труной, Эдвард Адынец успомніў свой апошні шпацыр разам са Станіславам па могілках каля піраміды. Увечары, вярнуўшыся з пахавання, ён напісаў верш “На смерць ксяндза Станіслава Парчэўскага, які памёр у Рыме ў маі 1830 года”. Скончыў ён яго такімі словамі: “Зямляк, калі будзеш у сталіцы рымлян, успомні гэтую сумную аповесць: там у капліцы Святога Станіслава (…) знойдзеш яго труну: на каменнай пліце выгравіравана імя. Падумай аб нікчэмнасці навукі, славы, здароўя і маладосці і прамоў па-польску тройчы “Вітай, Марыя”. Тут мелася на ўвазе традыцыйная каталіцкая малітва за супакой душы.

Пра жыццё пляменніка Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча і яго сяброўства з Адамам Міцкевічам і Эдвардам Адынцом мы ведаем шмат. Нам вядома, дзе ён нарадзіўся, дзе і чаму вучыўся, дзе памёр і пахаваны. На жаль, пакуль мы не ведаем галоўнага: якімі былі асабістыя адносіны паміж Вінцэнтам і Станіславам. На гэты конт можна толькі выказваць здагадкі. “Лісты з падарожжа” Адынца былі апублікаваныя ў варшаўскім часопісе Kronika rodzinna ў 1867 — 1872 гадах, выклікалі вялікую цікавасць, былі двойчы перавыдадзены ў выглядзе кнігі і маглі трапіць на вочы Вінцэнту. Мог ён і раней пачуць аб падрабязнасцях смерці пляменніка ад сваякоў — напрыклад, ад сястры Францішкі, якая атрымала рэчы і рукапісы сына.

Дзядзька і пляменнік, якія былі практычна аднагодкамі, маглі перасякацца ў Санкт-Пецярбургу, дзе Вінцэнт жыў даволі доўга ў Богуша-Сестранцэвіча. І можна быць упэўненым: калі наш класік ведаў трагічную гісторыю свайго пляменніка, яна наўрад ці пакінула яго абыякавым. Як, зрэшты, і нас — амаль праз 200 гадоў.

Зміцер ДРОЗД,
гісторык, архівіст